Գիտնականի ստեղծումը (1)

Հատված Ռիչարդ Ֆեյնմանի «Քեզ ի՞նչ, թե ուրիշներն ինչ են մտածում» գրքից

Ես մի նկարիչ ընկեր ունեմ, և նա երբեմն այնպիսի տեսակետ է արտահայտում, որի հետ ես համաձայն չեմ լինում: Նա վերցնում է ծաղիկը և ասում. «Նայի՛ր՝  ինչ հիասքանչ է»: Եվ անմիջապես ավելացնում է. «Նկարիչ լինելով՝ ես կարողանում եմ տեսնել ծաղկի գեղեցկությունը: Բայց դու, լինելով գիտնական, այն մասերի ես բաժանում և դարձնում անհետաքրքիր»: Ես կարծում եմ, որ նա մի քիչ աննորմալ է:

Նախ, նրա տեսած գեղեցկությունը հասանելի է նաև ուրիշներին, այդ թվում և ինձ, ինչում ես համոզված եմ: Չնայած որ ես, հնարավոր է, այնքան նրբաճաշակ չեմ գեղագիտական հարցերում, ինչպես նա, բայց ամեն դեպքում կարող եմ գնահատել ծաղկի գեղեցկությունը: Միևնույն ժամանակ ես ծաղկի մեջ ավելին եմ տեսնում, քան նա: Ես կարող եմ պատկերացնել այդ ծաղկի բջիջները, որոնք նույնպես օժտված են գեղեցկությամբ: Գեղեցկությունը գոյություն ունի ոչ միայն մեկ սանտիմետրի չափսերում, այլ նաև շատ ավելի փոքր չափսերում:

Գոյություն ունեն բջիջների բարդ գործունեությունը և ուրիշ բարդ պրոցեսներ: Հետաքրքիր է այն փաստը, որ ծաղիկների գույները բազմացել են էվոլյուցիայի ընթացքում, որպեսզի իրենց փոշոտման համար գրավեն միջատների ուշադրությունը, ինչը նշանակում է, որ միջատները կարողանում են տարբերել գույները: Այստեղից նոր հարց է առաջանում. գեղագիտական զգացողությունը, որով օժտված ենք, գոյություն ունի՞ արդյոք կյանքի ավելի ցածր ձևերում: Գիտության իմացությունը ծնում է բազմաթիվ հետաքրքիր հարցեր, այնպես որ այն միայն մեծացնում է հրճվանքը, գաղտնիքը և ակնածանքը, որը մենք զգում ենք ծաղիկը տեսնելիս: Միայն ավելացնում է: Չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է պակասեցնել:

Ես միշտ էլ շատ միակողմանի մարդ եմ եղել. ինձ միայն գիտությունն էր հետաքրքրում, և, երբ երիտասարդ էի, իմ բոլոր ջանքերը կենտրոնացնում էի դրա վրա: Այդ օրերին ես ո՛չ ժամանակ և ո՛չ էլ համբերություն ունեի, որպեսզի ուսումնասիրեի այն, ինչը կոչվում է հումանիտար գիտություններ: Նույնիսկ երբ համալսարանում դիպլոմ ստանալու համար մի քանի այդպիսի դասընթաց պիտի լսեի, ամեն հնարքով փորձում էի խուսափել դրանցից: Միայն տարիներ անց, երբ ավելի մեծացա և մի քիչ լիցքաթափվեցի, գիտությունից բացի ուշադրություն դարձրի նաև այլ բաների: Ես նկարել սովորեցի, սկսեցի գրքեր կարդալ, բայց առաջվա նման մնում եմ միանգամայն միակողմանի մարդ և շատ բան չգիտեմ: Իմ ինտելեկտը շատ սահմանափակ է, և ես այն օգտագործում եմ որոշակի ուղղությամբ:

Դեռ նախքան իմ ծնվելը հայրս մորս ասել էր. «Եթե տղա ծնվի, գիտնական է դառնալու»: Երբ ընդամենը մանչուկ էի, ով պետք է բարձր աթոռի նստեր  սեղանին հասնելու համար, հայրս մեծ քանակությամբ խոտանված, տարբեր գույների սալիկների կտորտանք բերեց տուն: Մենք դրանցով խաղում էինք. հայրս դրանք ուղղաձիգ դիրքով շարում էր իմ աթոռի վրա, ինչպես դոմինոյի քարերը, ես մի ծայրից հրում էի մեկին, և բոլոր սալիկները պառկում էին:

Շատ քիչ ժամանակ անցավ, և ես արդեն նրան օգնում էի սալիկները շարելիս: Շատ շուտով սկսեցինք դրանք ավելի բարդ ձևով դասավորել, երկու սպիտակ սալիկ, հետո մեկ կապույտ, և այդպես շարունակ: Երբ մայրս տեսավ դա, ասաց. «Երեխային հանգիստ թող: Եթե ցանկանում է կապույտ սալիկ դնել, թող դնի»:

Բայց հայրս ասաց. «Ոչ, ես ցանկանում եմ նրան ցույց տալ, թե ինչ են նախշերը, և դրանք ինչքան հետաքրքիր են: Դա կարծես տարրական մաթեմատիկա լինի»: Այսպիսով նա շատ շուտ սկսեց ինձ պատմել աշխարհի մասին և այն մասին, թե այն որքան հետաքրքիր է:

Մեր տանը «Բրիտանական հանրագիտարան» կար: Երբ ես փոքր էի, հայրս, սովորաբար, ինձ նստեցնում էր ծնկներին և այդ հանրագիտարանից հոդվածներ էր կարդում: Մենք կարդում էինք, ասենք, դինոզավրերի մասին: Գիրքը պատմում էր տրինոզավրի մասին և, ասենք, պնդում էր. «Այդ դինոզավրի բարձրությունը քսանհինգ ոտնաչափ էր, իսկ գլխի լայնությունը՝  վեց ոտնաչափ»:

Այստեղ հայրս դադարեցնում էր ընթերցանությունը և ասում. «Արի տենենք, թե ինչ է սա նշանակում: Սա նշանակում է, որ, եթե այդ դինոզավրը հայտնվեր մեր բակում, ապա գլուխը կարող էր պատուհանից ներս մտցնել»: (Մենք երկրորդ հարկում էինք): «Բայց նրա գլուխը շատ լայն է պատուհանից ներս մտցնելու համար»: Ամենը, ինչ նա կարդում էր, փորձում էր թարգմանել իրականության լեզվով:

Ես իսկական հրճվանք և անասելի հետաքրքրություն էի զգում, երբ մտածում էի, որ գոյություն են ունեցել այդ չափսի կենդանիներ, և, որ դրանք բոլորը ոչնչացել են. ընդ որում ոչ ոք չգիտի, թե ինչու: Արդյունքում չէի վախենում, թե դրանցից մեկը հանկարծ կարող է գլուխը իմ պատուհանից ներս մտցնել: Հորիցս սովորել եմ թարգմանել. ինչ որ կարդում եմ, փորձում եմ պարզել իսկական իմաստը, թե խոսքն իսկապես ինչի մասին է:

Մենք հաճախ էինք գնում Քեթսքիլ լեռները, ուր նյույորքցիները սովորաբար գնում էին ամռանը: Հայրերը շաբաթվա ընթացքում աշխատում էին Նյու-Յորքում և միայն հանգստյան օրերին էին գալիս: Հանգստյան օրերին հայրս ինձ տանում էր անտառ և պատմում այնտեղ տեղի ունեցող բազմաթիվ հետաքրքիր բաների մասին: Երբ դա տեսան մյուս մայրերը, նրանք մտածեցին, որ հարաշալի կլինի, եթե մյուս հայրերն էլ իրենց երեխաներին զբոսանքի տանեն: Նրանք փորձեցին «մշակել» իրենց ամուսիններին, բայց սկզբում ոչինչ չստացվեց: Հետո նրանք ցանկություն հայտնեցին, որ հայրս բոլոր երեխաներին տանի, բայց նա հրաժարվեց, քանի որ նրա հետ մեր հարաբերությունները հատուկ էին: Ի վերջո հաջորդ հանգստյան օրերին բոլոր հայրերը ստիպված էին իրենց երեխաներին զբոսանքի տանելու:

Հաջորդ երկուշաբթի, երբ մեր հայրերը գնացել էին աշխատանքի, մենք երեխաներով խաղում էինք բակում: Տղաներից մեկը մոտեցավ ինձ և ասաց. «Տեսնո՞ւմ ես այն թռչունը: Դա ի՞նչ թռչուն է»:

Ասացի. «Ամենևին պատկերացում չունեմ, թե դա ինչ թռչուն է»:

Նա ասաց. «Դա դարչնավիզ կեռնեխ է: Եվ ի՞նչ է հայրդ քեզ սովորեցնում»:

Բայց ամեն ինչ ճիշտ հակառակն էր: Նա ինձ արդեն սովորեցրել էր. «Տեսնո՞ւմ ես այն թռչունը,- ասում էր նա:- Դա Սպենսերի երգող թռչունն է»: (Գիտեի, որ նա իսկական անունը չգիտի:) «Իտալերեն դա կլինի Չուտտո Լապիտիդա, պորտուգալերեն՝  Բոմ դա Պեյդա, չինարեն՝  Չուն-լօն-տա, ճապոներեն՝  Կատանո Տեկադա: Դու կարող ես իմանալ այդ թռչունի անունը աշխարհի բոլոր լեզուներով, բայց, երբ այդ անունների թվարկումը վերջացնես, դու ոչինչ չես իմանա այդ թռչունի մասին: Դու կիմանաս միայն, որ աշխարհի տարբեր մասերում մարդիկ են ապրում և, թե ինչպես են նրանք կոչում այդ թռչունին: Դրա համար արի նայենք այդ թռչունին և տեսնենք, թե ինչ է անում՝  այ, թե ինչը նշանակություն ունի» (Ես վաղուց էի յուրացրել ինչ-որ բանի անունը իմանալու և դրա ինչ լինելը իմանալու միջև եղած տարբերությունը):

Նա ասաց. «Օրինակ՝  տես, թռչունը անընդհատ քչփորում է իր փետուրները: Տեսնո՞ւմ ես, նա քայլում է և քչփորում փետուրները»:

- Այո:

Նա ասում է. «Ի՞նչ ես կարծում, ինչո՞ւ են թռչունները քչփորում իրենց փետուրները»:

Ասացի. «Հնարավոր է, որ թռիչքի ժամանակ նրանց փետուրները կեղտոտվում են, դրա համար էլ նրանք քչփորում են, որ կարգի բերեն»:

- Լավ,- ասում է նա:- Եթե այդպես լիներ, ապա նրանք պետք է երկար քչփորեին թռիչքից անմիջապես հետո: Իսկ գետնի վրա որոշ ժամանակ անցկացնելուց հետո, նրանք արդեն չէին քչփորի իրենց փետուրները,- հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ եմ ասում:

- Ըհը:

Նա ասում է. «Արի նայենք, թե նրանք արդյո՞ք գետնին նստելուց անմիջապես հետո ավելի շատ են քչփորում իրենց փետուրները»:

Նկատելը դժվար չէր. գետնի վրա երկար ժամանակ ման եկող և հենց նոր իջած թռչունների միջև առանձնապես տարբերություն չկար: Այդ ժամանակ ասացի. «Դե լավ, հանձնվում եմ: Ինչո՞ւ են թռչունները քչփորում իրենց փետուրները»:

- Որովհետև նրանց անհագստացնում են ոջիլները,- ասում է նա:- Ոջիլները սնվում են այն սպիտակուցային շերտերով, որոնք հոսում են նրանց փետուրներից:

Նա շարունակեց. «Ոջիլի ոտիկներին մեղրամոմ կա, որոնցով սնվում են մանր տզերը: Նրանք ի վիճակի չեն ամբողջությամբ մարսել այդ նյութը, դրա համար էլ անջատում են շաքարի նման նյութ, որտեղ աճում են բակտերիաներ»:

Վերջապես նա ասում է. «Այսպիսով, տեսնում ես, որ ամենուրեք, որտեղ կա սննդի աղբյուր, գոյություն ունի կյանքի որևէ ձև, որը գտնում է այն»:

Հիմա գիտեմ, որ դրանք, հնարավոր է ոջիլ չէին, որ հնարավոր է, դրանց ոտիկներին տզրուկներ չեն ապրում: Այդ պատմությունը, հնարավոր է, ճշգրիտ չէր մանրուքներում, բայց այն, ինչ պատմում էր, ճիշտ էր սկզբունքորեն»:

Մի ուրիշ անգամ, երբ ավելի մեծ էի, նա ծառից մի տերև պոկեց: Տերևը արատ ուներ, բայց մենք դրա վրա սովորաբար ուշադրություն չենք դարձնում: Այն վնասված էր. դրա վրա «C» տառին նմանվող փոքր դարչնագույն գիծ կար, որը սկսվում էր տերևի մեջտեղում և ավարտվում տերևի եզրի մոտ:

- Նայիր այս դարչնագույն գծին,- ասաց հայրս:- Այն սկզբում նեղ է, բայց լայնանում է տերևի եզրի մոտ: Ի՞նչ է սա: Սա ճանճ է՝  կանաչ թևիկներով, դեղին աչքերով կապույտ ճանճ, որը եկել և այս տերևի վրա ձու է դրել: Հետո երբ այդ ձվից դուրս է գալիս թրթուրը, այն իր ողջ կյանքի ընթացքում ուտում է տերևը. հենց այստեղ է գտնում իր սնունդը: Տերևն ուտելով՝  նա իր ետևից թողնում է այս դարչնագույն հետքը: Թրթուրի մեծանալու հետ հետքն էլ լայնանում է, մինչև տերևի եզրին թրթուրը հասնում է իր վերջնական չափսին և ձևափոխվում է ճանճի՝ կանաչ թևիկներով, դեղին աչքերով կապույտ ճանճի, որը թռչում է և ձու է դնում մեկ ուրիշ տերևի վրա:

Ես էլի իմացա, որ այս պատմության մանրամասները չի կարելի բացարձակ ճիշտ համարել. դա կարող էր և բզեզ լինել, բայց բուն գաղափարը, որը փորձում էր հայրս ինձ բացատրել, կյանքի հետաքրքրական դերն էր՝ ամբողջ կյանքը միայն բազմացում է: Կարևոր չէ, թե որքան բարդ է այդ պրոցեսը, կարևորը այն կրկնելն է:

Ուրիշների հայրերի հետ շփվելու փորձ չունենալով՝ չէի գիտակցում, թե ինչ սքանչելի հայր ունեմ: Ինչպե՞ս էր նա իմացել գիտության խորը սկզբունքները, ինչպե՞ս էր սովորել դրանք սիրել: Հորս այդ մասին երբեք չեմ հարցրել, քանի որ կարծում էի, թե բոլոր հայրերը գիտեն այդ մասին:

Հայրս սովորեցնում էր ամեն ինչի ուշադրություն դարձնել: Մի անգամ խաղում էի «երկաթգծով»՝  փոքրիկ վագոն էր, որ կարող էր շարժվել ռելսերի վրայով: Վագոնի մեջ գնդիկ կար, և, վագոնը քաշելով, գնդիկի շարժման մի առանձնահատկություն նկատեցի: Գնացի հորս մետ և ասացի. «Լսիր, հայրի՛կ, տես, թե ինչ եմ նկատել: Երբ ես վագոնը քաշում եմ, գնդիկը գլորվում է դեպի վագոնի ետին պատը: Երբ վագոնը կտրուկ կանգնեցնում եմ, գնդիկը գլորվում է դեպի վագոնի դիմացի պատը: Ինչո՞ւ է այդպես լինում»:

- Դա ոչ մեկը չգիտի,- ասաց նա:- Հիմնական սկզբունքն այն է, որ շարժվող մարմինը ձգտում է պահպանել շարժման վիճակը, իսկ կանգնած մարմինը ձգտում է կանգնած մնալ, եթե իհարկե նրան ուժգին չես հրում: Այդ ձգտումը անվանում են «իներտություն», բայց ոչ մեկը չգիտի, թե ինչու այն կա:

Այ, սա է խորը ընկալումը: Նա ինձ այդ երևույթի միայն անունը չէր, որ ասաց:

Հետո նա շարունակեց. «Եթե կողքից նայես, ապա կտեսնես, որ դու գնդիկի նկատմամբ քաշում ես վագոնի ետին պատը, իսկ գնդիկը մնում է անշարժ: Բայց իրականում, շփման պատճառով, գնդիկը երկրի նկատմամբ սկսում է առաջ շարժվել: Բայց ետ չի գնում»:

Վազեցի փոքրիկ վագոնի մոտ, գնդիկը դրեցի դրա մեջ և նորից քաշեցի: Կողքից դիտելով, տեսա, որ իսկապես հայրս ճիշտ էր: Գնդիկը ճանապարհի նկատմամբ մի քիչ առաջ շարժվեց:

Այ, այսպես էր հայրս ինձ սովորեցնում՝ օգտագործելով այսպիսի օրինակները և զրույցները. ո՛չ մի հարկադրանք, ուղղակի հաճելի, հետաքրքիր զրույցներ: Այս ամենն ինձ համար խթան ապահովեցին մնացած ողջ կյանքի համար: Հենց այս պատճառով են ինձ հետաքրքրում բոլոր գիտությունները: (Ուղղակի այնպես եղավ, որ ֆիզիկայով զբաղվելն ավելի լավ է ստացվում):

Ես, կարելի է ասել, թակարդն ընկա մի մարդու նման, ում փոքր հասակում մի զարմանալի բան են տվել, և նա անընդհատ էլի դա է փնտրում: Երեխայի նման միշտ հրաշքներ եմ փնտրում, որոնք գիտեմ, որ կգտնեմ. և գտնում եմ՝  հնարավոր է ոչ միշտ, բայց երբեմն:

Մոտավորապես այդ շրջանում իմ զարմիկը, որ ինձանից երեք տարով մեծ էր, սովորում էր միջին դպրոցում: Նա դժվարանում էր հանրահաշվից, և նրա համար  հատուկ տնային ուսուցիչ էին վարձել: Ինձ թույլատրել էին նստել անկյունում, երբ ուսուցիչը փորձում էր նրան հանրահաշիվ սովորեցնել: Մի անգամ լսեցի, թե ինչպես է նա պատմում x-ի մասին:

Եղբորս հարցրի. «Ի՞նչ ես փորձում անել»:

- Փորձում եմ գտնել, թե 2x+7=15 հավասարման մեջ x-ն ինչի է հավասար:

Ասում եմ. «Նկատի ունես չո՞րսը»:

- Հա, բայց դու թվաբանություն կիրառեցիր: Այնինչ պետք է հանրահաշվի միջոցով գտնել:

Բարեբախտաբար հանրահաշիվը սովորեցի մինչև դպրոց գնալս: Կտուրում, հորաքրոջս հին դասագրքերի մեջ հանրահաշի մի դասագիրք գտա, և հասկացա, որ ամբողջ իմաստն այն էր, որ x-ը գտնես՝  կարևոր չէ, թե ինչպես: Ես տարբերություն չէի տեսնում՝ «թվաբանության» օգնությամբ, թե «հանրահաշվի օգնությամբ» այն կգտնես: «Հանրահաշվական եղանակով գտնել» նշանակում էր կուրորեն հետևել կանոնների որոշակի հաջորդականության, որոնք կհասցնեն պատասխանին. «հավասարման երկու մասերից հանիր 7, եթե գործակից կա, ապա երկու մասերն էլ բաժանիր այդ գործակցին».- և այդպես շարունակ,- քայլերի հաջորդականություն, որոնց միջոցով կարելի է գտնել պատասխանը, եթե չես հասկանում, թե ինչ ես ցանկանում անել: Այդ կանոնները հայտնագործել են, որպեսզի այն երեխաները, ովքեր հանրահաշիվ են սովորում, կարողանան քննություն հանձնել: Հենց այդ պատճառով էլ զարմիկս չէր կարողանում հանրահաշիվ սովորել: 

Մեր տեղական գրադարանում մաթեմատիկական գրքերի շարք կար, որն սկսվում էր «Գործնական թվաբանություն» գրքով: Հետո գալիս էր «Գործնական հանրահաշիվը», և դրանից հետո՝  «Գործնական եռանկյունաչափություն»: (Այդ գրքով սովորեցի եռանկյունաչափությունը, բայց շուտով ամեն ինչ մոռացա, քանի որ լավ չէի հասկացել): Երբ մոտավորապես տասներեք տարեկան էի, գրադարանը պետք է ստանար «Գործնական հաշիվ» (2): Մինչ այդ հանրագիտարանից իմացել էի, որ «Հաշիվը» շատ կարևոր և հետաքրքիր առարկա է, այնպես որ անպայման պետք է սովորեի:

Երբ վերջապես տեսա այդ գիրքը գրադարանում, շատ հուզվեցի: Մոտեցա գրադարանավարին, որպեսզի ձևակերպեմ և գիրքը վերցնեմ, բայց նա նայեց ինձ և ասաց. «Բայց դու շատ փոքր ես: Քո ինչի՞ն է պետք այս գիրքը»:

Դա իմ կյանքի քիչ դեպքերից էր, երբ անհարամար զգացի և ստեցի: Ասացի, որ գիրքը հորս համար եմ վերցնում:

Գիրքը տուն բերեցի և դրանով սկսեցի հաշիվ սովորել: Գիրքը ինձ շատ հասարակ թվաց: Հայրս էլ սկսեց կարդալ, բայց նրան գիրքը շատ բարդ ու խճճված թվաց: Այդ ժամանակ փորձեցի հաշիվը բացատրել նրան: Չգիտեի, որ նա այդքան սահմանափակ է, և դա ինձ մի քիչ անհանգստացրեց: Այդ ժամանակ առաջին անգամ գիտակցեցի, որ որոշ իմաստով ավելի շատ գիտեմ, քան նա:

Ֆիզիկայից բացի հայրս ինձ ուրիշ բաներ էլ էր սովորեցնում, օրինակ՝  անտեսել ինչ-ինչ բաներ, չգիտեմ՝ դա ճիշտ էր, թե ոչ: Օրինակ՝  երբ փոքր էի, ինձ նստեցնում էր ծնկին և ցույց տալիս «Նյու Յորք Թայմ» թերթում տպագրված լուսանկարներ. դրանք նոր էին սկսել թերթերում տպագրել:

Մի անգամ դիտում էինք Հռոմի պապի լուսանկարը, որի առաջ մյուս մարդիկ խոնարհվել էին: Հայրս ասաց. «Նայի՛ր այս մարդկանց: Ահա կանգնած է մի մարդ, և մյուսները խոնարհվել են նրա առաջ: Ի՞նչ տարբերություն կա նրանց միջև: Սա Հռոմի պապն է». նա, ի դեպ, հոգևորականներին տանել չէր կարողանում: Նա աաց. «Ամբողջ տարբերությունը նրա գլխին դրված գլխարկն է»: (Եթե գեներալ լիներ, տարբերությունը կլիներ ուսադիրները: Միշտ հարցը հագուստն է, համազգեստը, դիրքը): «Բայց,- ասաց նա,- այս մարդն էլ նույն խնդիրներն ունի, ինչը մյուսները. ուտում է, լողանում է: Նա ուղղակի մարդ է»: (Ի դեպ, հայրս համազգեստներ էր կարում, այդ պատճառով էլ լավ գիտեր համազգեստով և առանց դրա մարդկանց տարբերությունը. նրա համար դա նույն մարդն էր):

Կարծում եմ՝ հայրս ինձանից գոհ էր: Չնայած, մի անգամ, երբ տուն էի եկել ՄՏԻ-ից (3) (այնտեղ մի քանի տարի եղել եմ), ինձ ասաց. «Հիմա, երբ այս բոլոր հարցերի համար այսքան գրագետ ես դարձել, ցանկանում մի հարց տալ, որը ինձ միշտ հետաքրքրել է, և որին ոչ կերպ չեմ կարողացել պատասխանել»:

Հարցրեցի, թե ինչ հարց է:

Նա ասաց. «Հասկանում եմ, որ երբ ատոմը մի վիճակից անցնում է մյուսին, արձակում է լուսային մասնիկ, որին ֆոտոն են անվանում»:

- Ճիշտ է,- ասացի:

Նա ասաց. «Այդ ֆոտոնը նախօրոք կա՞ր ատոմի մեջ»:

- Ոչ, նախօրոք այնտեղ ֆոտոն չկար:

- Լավ,- ասաց նա,- բա որտեղի՞ց է հայտնվում: Ի՞նչ կերպով է դուրս գալիս:

Փորձեցի նրան բացատրել, որ ֆոտոնների քանակը հաստատուն չէ, որ դրանք ուղղակի առաջանում են էլեկտրոնների շարժման ժամանակ. բայց չէի կարողանում բավար չափով լավ բացատրել: Ասացի. «Դա նման այն ձայնին, որ հիմա արտաբերում եմ. առաջ այդ ձայնը իմ ներսում չկար»: (Լրիվ ուրիշ դեպք պատահից տղայիս հետ. երբ դեռ փոքր էր, մի անգամ հայտարարեց, որ այլևս չի կարող արտասանել «կատու» բառը, քանի որ իր բառերի պարկում այն սպառվել է: Գոյություն չունի բառերի պարկ, որտեղից պետք եղած դեպքում օգտվում ենք. նույն իմաստով էլ ատոմում չկա «ֆոտոնների պարկ»:)

Այս հարցում նա ինձանից գոհ չէր: Չէի կարողանում նրան բացատրել մի բան, որը ինքը չէր հասկանում: Այնպես, որ նրա բախտը չէր բերել. չէ՞ որ ինձ ուղարկել էր այդ բոլոր համալսարանները, որպեսզի դրանք իմանա, բայց այդպես էլ չիմացավ:
Չնայած մայրս ոչինչ չգիտեր գիտության մասին, բայց նա էլ ինձ վրա մեծ ազդեցություն է թողել: Օրինակ՝  նա օժտված էր հումորի հիանալի զգացողությամբ, և նրանից եմ իմացել, որ հասկանալու ամենաբարձր ձևերը, որոնց կարող ենք հասնել՝  ծիծաղն է և կարեկցումը:

Ռուսերենից թարգմանեց Գևորգ Հակոբյան

1) «Այս հոդվածը կարելի համարել մեթոդական ուղեցույց հայր և որդի փոխհարաբերություններում, ինչպես նաև դասվարների ու բնագիտության ուսուցիչների համար:
2) Հաշիվ - մաթեմատիկայի բաժին, որը մեզ մոտ ընդունված տերմինբանությամբ համապատասխանում է «Մաթեմատիկական անալիզի հիմունքներ»-ին:
3) ՄՏԻ - Մասսաչուսեթի տեխնոլոգիական ինստիտուտ: