Սերգեյ Ստեպանով

Ջոն Դյուի
(1859 - 1952)

Ջոն Դյուիի գործունեության ոլորտները որոշել փորձելիս հանրա·իտարանների և կենսա·րական բառարանների հեղինակները գերադասում են եռակի սահմանում. «ամերիկացի փիլիսոփա, հոգեբան և մանկավարժ»:  Իսկապես, Դյուին մի քանի տարվա տարբերությամբ սկզբում ղեկավարել է Ամերիկյան հոգեբանական միությունը (1899-1900), հետո Ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերությունը (1905-1906), իսկ կրթության գործում ուսուցիչների և հասարակության ջաքերը միավորելու նպատակով հիմնադրել է ծնողների ևվ ուսուցիչների միությունը:

Այսպիսի բազմազան նվաճումները հավանաբար ոմանց կշշմեցնեն ու կհիացնեն:  Իրականում դրանց անքակտելի միասնությունն է հիացմունքի արժանի: Ամբիոնը, որը Չիկագոյի համալսարանում Դյուին ամբողջ տասը տարի (1894-1904) ղեկավարում էր, շատ յուրօրինակ երևույթ էր. այն փիլիսոփայության, հոգեբանության և մանկավարժության միացյալ ամբիոն էր:

Երկրային մարմնավորում

Տխուր երևույթ է այն մանկավարժը, որն անտեսում է հոգեբանությունը: Խեղճ է այն հոգեբանը, ով արհամարհում է փիլիսոփայությունը: Ձանձրալի է այն փիլիսոփան, ում  դատողությունները չեն ներհյուսվում հոգեբանական հետազոտությունների ու դպրոցական գործի բովանդակությանը: Դյուին ո՛չ տխուր էր, ո՛չ խեղճ, ո՛չ ձանձրալի: Նա իսկապես բացառիկ մտածող և գիտնական էր:

Կոլումբիայի համալսարանում նրա յոթանասունհինգամյա հոբելյանի տոնակատարության ժամանակ ելույթ ունեցողներից մեկը` պրոֆեսոր Հերբերտ Շնայդերը, անտիկ առասպելաբանության թեմայով մի ազատ հանպատրաստից պատմություն հորինեց։ Ահա նրա պատմությունը:

Երբ մեծ Հելլադան անկում էր ապրում, նրա աստվածներն Օլիմպոսը լքեցին և աշխարհով մեկ ցրվեցին` նոր ապաստան գտնելու: Կայտառ Պանը, որ ազատությունն ու կենսասիրությունն էր մարմնավորում, երկար թափառումներից հետո Նոր Անգլիայի անտառոտ բլուրները հավանեց և բնակություն հաստատեց արևմտյան լանջերին: Այնտեղ հանդիպեց կարգը և ռացիոնալությունը մարմնավորող Լոգոսին, ով ընտրել էր արևելյան լանջերը: Գագաթին նրանք հաճախ հանդիպում էին և սաստիկ վիճում: Համաձայնության չգալով՝ նրանք ցանկացան մի երրորդ աստվածություն գտնել, որ լուծեր իրենց հակասությունը: Սակայն արևմտյան կիսագնդում Օլիպոսցիներից ոչ մեկին չհաջողվեց գտնել: Այդ ժամանակ Պանն առաջարկեց մի մարմնում միավորվել: «Վախենամ,- հակառակեց Լոգոսը,- որ այդ դեպքում էլ չեն լինի երկու հիանալի աստվածներ»։  «Փոխարենը,- քմծիծաղեց Պանը,- հազվագյուտ բանիմաց մարդ կստացվի»: Այդպես աշխարհ եկավ Ջոն Դյուին՝ անհաշտ հին աստվածների երկրային մարմնավորումը։

Մշտական փոփոխականություն

Դյուին ծնվել է 1859թ. հոկտեմբերի 20-ին Վերմոնտ նահանգի Բեռլինգտոն քաղաքում՝ ծխախոտի ֆաբրիկայի տիրոջ ընտանիքում: Հենց այդտեղ էլ՝ հայրենի եզերքում, նա բարձրագույն կրթություն է ստացել` 1879թ. բակալավրի ատիճանով ավարտել է Վերմոնտ նահանգի համալսարանը և աշխատանքի ընդունվել միջնակարգ դպրոցում: Այնպես որ մանկավարժությունը նրա առաջին հետաքրքրությունն էր, իսկ փիլիսոփայությամբ սկսել է զբաղվեց արդեն դպրոցում. իսկ փիլիսոփայությունն ու հոգեբանությունն այդ ժամանակներում անբաժան էին: Օրինակ` այդ ժամանակների ամերիկյան խոշորագույն մտածող Ուիլյամ Ջեյմսը, ով Դյուիի համար անառարկելի հեղինակություն էր, զուգահեռաբար հոգեբանական գաղափարներ էր մշակում:

Հենվելով Ջեյմսի գաղափարներին՝ Դյուին պրագմատիզմի սեփական տարբերակը մշակեց` այսպես կոչված ինստրումենտալիզմը։ Մարդկային գործունեության տարբեր ձևերը նա դիտարկում էր որպես մարդու կողմից ստեղծված գործիքներ` անհատական և հասարակական խնդիրները լուծելու համար: Իմացումը նա մեկնաբանում էր որպես վարքի բարդ ձև, վերջին հաշվով՝ գոյատևման պայքարի միջոց, իսկ ճշմարտության չափանիշը համարում էր գործնական արդյունավետությունը, օգտակարությունը: Այդ պատճառով չփոփոխվող ճշմարտություններ գոյություն չունեն: Ինչը մի մարդու համար ճշմարիտ է, կարող է կեղծ լինել մեկ ուրիշի համար, ինչը երեկ ճշմարիտ էր մարդու համար, կարող է այդպիսին չլինել այսօր:  Դա գոյության փոփոխվող պայմաններին հարմարվելու անհրաժեշտ պայման է:

Փոփոխականության հասկացությունը Դյուիի փիլիսոփայության առանցքային հասկացություններից է: Համապատասխանաբար բանականությունը նա սահմանում է որպես գործողության մեջ գտնվող միտք, որն ուղղված է դեպի կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները:

Հինգ նախադրյալներ

Ասում են` ճշմարտությունը երեխայի շուրթերից է հնչում: Հինգ անհանգիստ երեխաների հայր Դյուին անընդհատ հանդիպում էր նրանց չարաճճիությունների արդյունքներին: Նրա աշխատասենյակն անմիջապես լոգասենյակի տակ էր: Մի անգամ. երբ առաստաղից ջուրը սկսեց կաթել, գիտնականը վերև շտապեց: Նրա կրտես որդի Ֆրեդին ծորակը փակելու անհաջող փորձեր էր անում, մինչդեռ ջուրը շարունակվում էր թափվել խաղալիք նավակներով լցված լողարանից: Իմանալաով փիլիսոփայության նկատմամբ հոր հակվածությունը՝ Ֆրեդին խնդրեց. «Հայրի՛կ, խոսքեր պետք չեն, մի բա՛ն արա»:

«Խոսքեր պետք չեն, մի բան արա». այսպես կարելի է կարճ բնութագրել Դյուիի փիլիսոփայությունը: Նա փիլիսոփայությունը դիտարկում էր որպես հոգեբանության ու կրթության ընդհանուր տեսության մեթոդաբանական հիմք:

Նրա հայացքների հիմքը կազմում են հինգ նախադրյալներ:

Առաջին նախադրյալն այն դրույթն է, որ գաղափարների, կրոնի, փիլիսոփայության բնագավառներում հավերժական ճշմարտություններ և բացարձակ գաղափարներ գոյություն չունեն: Այս կամ այն գաղափարի ճշմարտացիության չափանիշը գործնական կիրառության՝ փորձարարական հետազոտությամբ հաստատված հետևանքներն են:

Երկրորդ շատ կարևոր նախադրյալն այն գաղափարն է, որ միտքը մարդկային օրգանիզմի ամբողջությունից կտրված  ինքնաուրույն էություն չէ: Այն, ինչ միտք ենք անվանում, կազմավորվում է հասարակական փորձի արդյունքում. մտավոր կարողությունները փորձով են ստեղծվում, ինչպես ջրի էներգիան ստեղծվում է ամբարտակի միջոցով:

Դյուին հոգեբանությունը դիտարկում է որպես մարդկային գործունեության գործառույթ: Նրա կարծիքով, եթե լեզվաբանության հետ համեմատենք,  միտքն ավելի շուտ բայի տեսքով է երևում, քան գոյականի, քանի որ այդ հասկացությունը վերաբերում է հենց մարդու վարքին, դրա հետևանքների հաստատմանն ու գնահատմանը, և ոչ թե միլիարդավոր նյարդային բջջիջներից բաղկացած ինչ-որ սուբստանցիայի, որտեղ գրանցվում է անհատի կենսական փորձը:

Երրորդ նախադրույթը վերաբերում է բարոյականության ոլորտին: Դյուիի կարծիքով դա ոչ այլ ինչ է, քան վարքի եղանակ, որը կախված է  իրական վիճակներում անհատի այս կամ այն գործողության հետևանքներից:

Դյուին նաև նշում էր, որ ո՛չ վերացական փիլիսոփայությունը, ո՜չ  կրոնը չունեն բացարձակ ճշմարտություններ, որոնց մարդը պետք է հետևի:  Նա պնդում էր, որ մետաֆիզիկական և այլ ստուգման չտրվող մտավոր սահմանափակումներով կողմնորոշվելու փոխարեն մարդը խնդիրների լուծման ժամանակ պետք է դիմի գիտական մեթոդին: Ի դեպ, Դյուին բոլորովին աթեիստական տրամադրվածություն չուներ: Մերժելով կրոնի ավանդական ձևերը՝ նա առաջ էր քաշում սեփական «բնապաշտական» կամ «հումանիստական» կրոնը: Ամբողջ վճռականությամբ պաշտպանելով ընդհանուրի բարեկեցության պայմաններում անհատի ինքիրագործմանը հասնելու համար ազատության դերը՝ միևնույն ժամանակ Դյուին երջանկությունն ու ինքնիրականացումը սոցիալական, կրոնական կամ այլ սահմանափակումներից հասարակ ազատության հետ չէր կապում: Հակառակը, նա կարծում էր, որ բացարձակ ազատությունը նպաստում է, որ մարդիկ դառնան իրենց քմահաճույքների և րոպեական ցանկությունների ստրուկը: Հիմա նորաձև համարվող ինքնաբերականության պաշտամունքը, որը շատ տեսաբաններ փորձում են արտածել Դյուիի սկզբունքներից, իրականում բոլորովին օտար են նրան:

Դյուիի չորրորդ կարևոր նախադրույթը մտավոր կարողության՝ ինտելեկտի վերաբերյալ նրա հայացքներին է վերաբերում՝ որպես անհատի հիմնական գործիքի, որի միջոցով նա լուծում է կյանքում առաջացող խնդիրները, ներառյալ գիտականները: Այս ձևակերպումը բացատրում է նրա փիլիսոփայության և հոգեբանության վերաբերյալ «ինստրումենտալիզմ» տերմինի օգտագործումը:
Այս նախադրույթի ավելի ուշադիր դիտարկումից ակնհայտ է դառնում, որ Դյուին մարդկային հոգեբանությունը որպես էներգիայի աղբյուր է մեկնաբանում, որը մեզ դարձնում է բազմակողմանի ներուժով էակներ, ովքեր ունակ են կամ ունակ չեն դրանք իրականացնելու` կախված կենսական փորձի բնույթից և որակական առանձնահատկությունից:

Այստեղից բխում է այն ձևական սահմանումը, որը Դյուին տալիս է կրթությանը (սա կարելի անվանել հինգերորդ նախադրյալ): Գիտնականի կարծիքով «դա փորձի այնպիսի ձևափոխումը և վերակազմավորումն է, որը մեծացնում  է արդեն ունեցած փորձի արժեքը, ինչպես նաև հետագա փորձերը յուրացնելու ընթացքը ուղղորդելու կարողությունը»: Չորս տասնամյակ հետո պատմաբան Մ. Քերթին ավելի պարզ դարձնելու նպատակով վերաձևակերպեց այդ սահմանումը: Նրա կարծիքով, կրթություն ասելով, պետք է հասկանանք այն, որ «անցած փորձը վերապրվում և վերակազմավորվում է նոր փորձի լույսի ներքո»:

Կրթության սկզբունքները

Այս պատկերացումների հենքի վրա Դյուին ձևակերպեց կրթության հիմնական սկզբունքները, որոնք որոշեցին քսաներորդ դարի ու շատ մանկավարժական նորարարությունների ուղղությունները: Ահա այդ սկզբունքները:

Ուսուցումը և գիտելիքների յուրացումը պետք իրականացվեն ակտիվ և ոչ թե պասիվ  հենքի վրա:Դյուիի այն դրույթը, թե պետք է երեխաներին օգնել գիտելիքը ակտիվորեն յուրացնելու և ոչ թե նրան դարձնել պասիվ ընդունող, պատկերավոր կերպով ձևակերպել է Գ. Ս. Քոմեջերը. «Երեխան անոթ չէ, որը պետք է լցնել, այլ ջահ, որը պետք է վառել»: 

Դպրոցի ղեկավարման և նրա ամենօրյա աշխատանքներում պետք է կիրառել ժողովրդավարական սկզբունքները: Դյուին ժողովրդավարական մասնակցության սկզբունքը դիտում էր որպես անհատին՝ լինի երեխա, թե ուսուցիչ, հասարակության ընդհանուր բարեկեցությանը ծառայող և արդարացիության պայմաններում ինքնակառավարմանը մասնակից դառնալու միջոց: Միևնույն ժամանակ կասկած չի հարուցում նրա քննադատական վերաբերմունքն ամեն տեսակի «ոչինչ չանելու», այսինքն՝ մանկավարժական ղեկավարությունից զուրկ խմբային գործունեության նկատմամբ, որոնք ենթադրում են մասնակցություն ուղղակի մասնակցության համար և այլ խելամիտ նպատակ չեն հետապնդում:

Կրթության ոլորտում մոտիվացիան շատ կարևոր ազդակ է: Դյուին հստակ սահմանազատում է հասարակ կարճատև հետքրքրասիրությունը և բուն գիտակցական մոտիվացիան: Նա շատ հստակորեն շեշտում է, որ ուսուցիչը պատասխանատվություն է կրում սովորողների մանկավարժորեն հասուն ղեկավարման համար, և թեկուզ նրանց մոտիվացիայի համար չի կարելի թույլատրել այնպիսի վիճակ, որ յուրաքանչյուրն զբաղվի՝ ինչով ցանկանում է:

Ուսուցման ժամանակ շեշտը պետք է դնել իրական խնդիրների վրա: Չնայած սովորողների որոնողական աշխատանքի վրա հիմնված դասավանդման մեթոդների ստեղծումը սկսվել էր Դյուիից առաջ, նրա աշխատանքներն արտահայտում են սովորողներին իրական խնդիրների լուծմանը մասնակից դարձնելու անհրաժեշտությունը:

Սովորողների հետազոտական ազատությունը ուսուցման մեթոդիկայի կարևոր տարր է: Գործունյա ուղեղները, համոզում էր Դյուին, առանց հետազոտական ազատության չեն կարող զարգանալ: Այն պետք է կապված լինի սովորողի զարգացման արդիական մակարդակի հետ: Մտավոր կարողությունների զարգացմանը չի նպաստում այնպիսի միջավայրը, որտեղ հետազոտական ազատությանը քաղաքական, կրոնական, մշակութային արգելքները խանգարում են:

Կրթության նոր բովանդակության անընդհատ փնտրտուք պետք է իրականացնել:  Ակնհայտորեն Դյուին հանդես էր գալիս այն բանի դեմ, որ դպրոցական ծրագիրը մնա անփոփոխ: Հակառակը, նրա կարծիքով հասարակական-մշակութային ոլորտներում շարժումները աղբյուր և խթան պետք է դառնան անընդհատ ընտրության և կրթության բովանդակության փոփոխության համար, ու այն փորձի համար, որին ցանկանում ենք հաղորդակից դարձնել երիտասարդ սերնդին:

Ուսուցիչը կոչված է լինելու ստեղծագործ անհատ որևէ ոլորտում: Դյուիի կարծիքով օրինակելի ուսուցիչը պետք է առանձնանա իրեն տպավորիչ ցուցադրելու կարողությամբ՝ սկսած խոսքային կարողություններից և վերջացրած ստեղծագործական ինքնարտահայտման ավելի հատուկ ձևերով: Դյուին երազում էր, որ ապագա ուսուցիչները ձևավորվեն ոչ միայն նեղ մասնագիտական ծրագրերով, այլ ուսումնասիրեն ազատ արվեստներ:

Խելամիտ համադրում

Առաջին անգամ Դյուիի հայացքները գործնական իրականացում ստացան փորձարարական «դպրոց-լաբորատորիայում», որ նա կնոջ հետ միասին հիմնեց Չիկագոյի համալսարանում: Այսօր նրա գաղափարները կարող են պարզունակ թվալ` այնքա՜ն են հասարակական տրամադրությունները դրանցով ներծծված, բայց հարյուր տարի առաջ դրանք չափազանց համարձակ նորարարություններ էին, որոնց հետ բոլորը չէ, որ համաձայն էին: Չիկագոյի համալասարանի ղեկավարության հետ տարաձայնությունները նրան ստիպեցին տեղափոխվել Կոլումբիայի համալսարան, որտեղ էլ նա աշխատեց մինչև 80 տարեկանում վաստակավոր պրոֆեսորի կոչումով թոշակի անցնելը:

Դյուին իր գաղափարների տարածման նպատակով շատ երկրներ է այցելել` Չինաստան, Ճապոնիա, Մեքսիկա, Մեծ Բրիտանիա, Թուրքիա: 1928թ. եղել է ԽՍՀՄ-ում և շատ լավ է արտահայտվել այն ժամանակվա խորհրդային դպրոցի մասին: Իսկապես, այն ժամանակ դպրոցը տոգորված էր ժողովրդավարության և նորարարության ոգով, դեռ չէր ճզմվել կուսակցական որոշումներով:

Իսկ արդեն երեսնական թվականներին, երբ Դյուին հազիվ հասցնում էր պատվավոր կոչումները ստանալ, ԽՍՀՄ-ում նորն սկսեցին քննադատել, և այդպես շարունակվեց մինչև վերջին ժամանակները: Այսօր Ռուսաստանում նրա կիսամոռացված աշխատանքները վերահրատարակվում են՝ մղելով նոր սերնդի փիլիսոփաներին, հոգեբաններին, մանկավարժներին ազատության ու կարգի, իմպրովիզացիայի ու ողջախոհության խելամիտ զուգադրմանը:

Թարգմանեց Գևորգ Հակոբյանը