Մարիա Մոնտեսորի

Երեխայի տունը

սկիզբը

ՊԱՐԳԵՎԱՏՐՄԱՆ ԵՎ ՊԱՏԺԻ ՎԵՐԱՑՈՒՄ

Եթե վերը շարադրված սկզբունքներով ենք ղեկավարվելու, ապա այդ սկզբունքների բնական հետևությունը պարգևատրումների և պատիժների վերացումը կլինի:  Ազատության  միջոցով կարգապահ դարձած մարդը կսկսի ձգտել իրական և միակ, իրեն երբեք չնվաստացնող և չհիասթափեցնող պարգևին` իր հոգևոր ուժերի զարգացմանը և իր ներքին «ես»-ի, իր հոգու ազատությանը, որտեղ ձևավորվում են նրա բոլոր գործուն ունակությունները:

Հաճախ եմ առիթ ունեցել զարմանալու, թե որքան արդարացի է այս ճշմարտությունը: «Երեխայի տանն» աշխատանքի առաջին ամիսում ուսուցչուհիները դեռ չէին կարողանում իրագործել ազատության և կարգապահության մանկավարժական սկզբունքները: Հատկապես նրանցից մեկն իմ բացակայության ժամանակ փորձում էր իմ գաղափարներն ուղղել՝ ներմուծելով մի քանի հնար, որոնց սովոր էր: Մի անգամ անսպասելի հայտնվելով դասասենյակում՝ մեր ամենաընդունակ սաներից մեկի մոտ գեղեցիկ սպիտակ ժապավենով հունական արծաթե խաչ տեսա, իսկ մեկ ուրիշն էլ ցուցադրաբար սենյակի կենտրոնում դրված բազկաթոռին էր նստած:

Առաջին երեխան պարգևատրված էր, երկրորդը` պատժված: Ուսուցչուհին, համենայնդեպս իմ ներկայությամբ, չմիջամտեց, և ամեն ինչ մնաց այնպես, ինչպես տեսա: Ես լուռ հետևում էի կատարվողին: Խաչով երեխան առաջ ու ետ էր քայլում` իր սեղանից ուսուցչուհու սեղան տանելով այն առարկաները, որոնցով զբաղվում էր, և դրանց տեղը ուրիշները դնելով: Նա կենտրոնացել էր իր զբաղմունքի վրա և, ըստ երևույթին, երջանիկ էր:

Նա քայլում էր պատժված երեխայի բազկաթոռի մոտով: Արծաթե խաչը պոկվեց նրա պարանոցից և ընկավ հատակին: Բազկաթոռին նստած երեխան վերցրեց խաչը, ժապավենով ճոճեց, զննեց բոլոր կողմերից և ընկերոջն ասաց.

- Տես` ինչ ես կորցրել:

Վերջինս շրջվեց և միանգամայն անտարբեր տեսքով նայեց խաչին. նրա հայացքն ասում էր. «Մի՛ խանգարիր»:

Եվ իսկապես շշնջաց.
- Պետքս չէ:

- Իսկապե՞ս պետք չէ,- կրկին հարցրեց պատժված տղան: - Ուրեմն` ինձ կվերցնեմ:

- Վերցրո’ւ,- պատասխանեց ընկերն այնպիսի տոնով, որը հստակորեն ասում էր, որ իրեն հանգիստ թողնեն: Բազկաթոռին նստածը ժապավենն այնպես հարմարեցրեց, որ խաչը լինի իր վարդագույն գոգնոցին, և որ կարողանա ազատ հիանալ նրա փայլով և գեղեցիկ ձևով, հետո հարմար տեղավորվեց բազկաթոռին և անթաքույց հաճույքով նայում էր իր «զարդին»:

Դա այդպես էլ թողեցինք և ճիշտ արեցինք: Խաղալիք խաչը կարող էր հաճույք պատճառել այն երեխային, որը պատժված էր, բայց ոչ կենդանի երեխային, որի ամբողջ հաճույքը շարժվելն է, աշխատանքը: Մի անգամ ինձ հետ «Մանկան տուն» էի բերել մի ծանոթ տիկնոջ: Նա չկարողացավ գլուխ գովել երեխաների մոտ և բացեց իր հետ բերած զարդատուփը, նրանց վառ կարմիր ժապավեններով պղնձե մի քանի փայլուն մեդալ ցույց տվեց:

- Ուսուցչուհին ,- ավելացրեց նա,- այս մեդալները կնվիրի այն երեխաներին, ովքեր լսող կլինեն:

Այցելուին իմ մեթոդների ոգով դաստիարակելու պարտականություն չունենալով՝ լռեցի, իսկ դաստիարակչուհին զարդատուփը վերցրեց: Այդ պահին սեղանիկներից մեկի մոտ հանգիստ նստած չորս տարեկան շատ խելացի մի տղա ընդդիմացող տեսքով ճակատը կնճռոտեց և մի քանի անգամ կանչեց.
- Տղաներին չտաք: Տղաներին պետք չէ:

Ի~նչ անկեղծություն: Այդ տղան արդեն գիտեր, որ ինքն իր դասարանի լավագույնների և ամենաընդունակների թվում է, թեև ոչ ոք նրան չէր ասել, և չուզեց այդ վիրավորական պարգևը:  Չիմանալով՝ ինչպես պաշտպանել իր արժանապատվությունը` նա դիմեց տղամարդկային սեռի առավելության «օգնությանը»:

Ինչ վերաբերում է պատիժներին, ապա հաճախ ենք հանդիպել երեխաների, որոնք անհանգստացրել են ուրիշներին` ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով մեր խրատներին: Այդպիսի երեխաներին անմիջապես բժշկական հետազոտման  էինք ենթարկում: Եթե երեխան նորմալ էր, սենյակի մի անկյունում նրա համար սեղան էինք դնում, այդ կերպ նրան առանձնացնում էինք. տեղավորելով նրան հարմար բազկաթոռին՝ նրան նստեցնում էինք այնպես, որ տեսնի իր ընկերներին աշխատելիս, և տալիս էինք նրան իր սիրելի ու խաղալիքներն ու խաղերը:

Այս մեկուսացումը երեխայի վրա համարյա միշտ հանգստացնող ազդեցություն էր ունենում. նա իր տեղից կարողանում էր տեսնել ընկերներին, հետևել, թե նրանք ինչպես են իրենց  գործն անում, և դա իրական դաս էր՝ շատ ավելի ազդեցիկ, քան ուսուցչուհու ցանկացած խոսք:  Նա կամաց-կամաց համոզվում էր, թե ինչ ձեռնտու է իր աչքի առաջ այդպես գործուն աշխատող հասարակության անդամ լինելը, և վերադառնալու և մյուսների հետ աշխատելու ցանկություն էր առաջանում:

Այս եղանակով մեզ  հաջողվում էր կարգի բերել սկզբում անսանձ թվացող բոլոր երեխաներին: Առանձնացված երեխային միշտ հատուկ  հոգածությամբ ենք վերաբերվում, համարյա ինչպես հիվանդի: Ինքս, երբ դասարան եմ մտել, առաջինը այդ երեխային եմ մոտեցել, սկսել եմ շոյել, ինչպես նորածին երեխայի: Հետո մյուսներին եմ ուշադրություն դարձրել, հետաքրքրվել նրանց աշխատանքներով, հարցուփորձ արել, ինչպես մեծահասակների, որոնց հասակն է միայն փոքր: Չգիտեմ` ինչ է կատարվել այն երեխաների հոգիներում, որոնց հարկ ենք համարել կարգապահության վարժեցնել, բայց կերապարանափոխությունը միշտ ամբողջական և հիմնավոր է եղել: Նրանք շատ էին հպարտանում, որ սովորել են աշխատել և իրենց լավ պահել, և միշտ հատուկ քնքշությամբ են կապվել դաստիարակի և ինձ հետ:

ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Կենսաբանական տեսակետից երեխայի կյանքի առաջին տարիներին դաստիարակության մեջ ազատությունը պետք է նրա անձի զարգացմանն առավել նպաստող պայմանների թելադրանք համարել:  Ֆիզիոլոգիական, ինչպես և հոգեկան, առումով դրանով է պայմանավորվում ուղեղի ազատ զարգացումը:  Դաստիարակը պետք է համակված լինի կյանքի նկատմամբ խորը ակնածանքի զգացումով. մարդասիրաբար դիտարկելով երեխային՝ պարտավոր է  հարգել նրա մեջ այդ կյանքի զարգացումը: Մանկական կյանքը վերացական գաղափար չէ, այն առանձին երեխաների կյանքն է:

Կենսաբանական միայն մի իրական դրսևորում գոյություն ունի` ապրող անհատը, և դաստիարակությունը պետք է նկատի ունենա մեկ-մեկ դիտարկվող առանձին անհատներին: Դաստիարակություն ասելով՝ պետք է նկատի ունենալ երեխայի մեջ կյանքի նորմալ դրսևորմանը, այսպես կոչված, ակտիվ աջակցում: Երեխան մարմին է, որն աճում է, և հոգի, որ զարգանում է. ֆիզիոլոգիական և հոգեբանական այս երկու ձևերն էլ նույն հավերժական աղբյուր ունեն` ինքը կյանքը:

Մենք չպետք է խեղդենք, կամ աղավաղենք աճի այդ երկու ձևերում եղած խորհրդավոր ուժերը. պետք է համբերատար սպասենք դրանց դրսևորումներին, որոնք, գիտենք, հետևելու են մեկը մյուսին: Միջավայրն, անկասկած, կյանքի դրսևորումներում երկրորդական գործոն է. նա կարող է նպաստել, կարող է խանգարել, բայց երբեք չի կարող ստեղծել-արարել: Զարգացման ժամանակակից տեսությունները, Նեգելից մինչև դե Ֆրիզ, կենսաբանական երկու ճյուղերի` կենդանական և բուսական թագավորությունների զարգացման մեջ ներքին գործոնը դիտարկում են որպես տեսակի փոփոխության և առաձնյակի փոփոխության գլխավոր ուժ:

Զարգացման սկիզբը ինչպես տեսակի, այնպես էլ անհատի ներսում է: Երեխան աճում է ոչ այն պատճառով, որ նրան կերակրում են, որ նա շնչում է, որ ջերմ պայմաններում է. նա աճում է, որովհետև նրանում պոտենցիալ դրված կյանքն է զարգանում, դառնում տեսանելի. քանզի բարեբեր հատիկը, որից կյանքը ծլել է, զարգանում է ժառանգականության կենսաբանական նախադրյալների համաձայն:

Մեծահասակը սնվում է, շնչում, իր վրա զգում մթնոլորտային և ջերմային ազդեցությունը, բայց չի աճում: Երեխան պատանի է դառնում ոչ թե այն պատճառով, որ ծիծաղում է կամ պարում կամ մարմնամարզական վարժություններ կատարում կամ լավ սնվում, այլ այն պատճառով, որ հասել է այդ հատուկ ֆիզիոլոգիական վիճակին:
 
Կյանքը դրսևորվում է, կյանքն արարում է, կյանքը տալիս է և իր հերթին մնում հայտնի սահմաններում և կապված է հայտնի օրենքներով, որոնք չես շրջանցի:

Տեսակի անշարժ նշանները չեն փոխվում, նրանք կարող են միայն տարափոխվել: Դե Ֆրիզի կողմից որակափոխման (մուտացիայի) տեսության մեջ հիանալի ձևակերպված այս միտքը նշում է նաև դաստիարակության սահմանները:

Մենք կարող ենք ազդել միջավայրին առնչվող տարափոխությունների և այն սահմանների վրա, որոնք թեթեևակի փոխվում են տեսակի և անհատի մեջ, բայց որակափոխության վրա ազդել չենք կարող: Որակափոխությունները ինչ-որ հանելուկային կապ ունեն հենց կյանքի սկզբնաղբյուրի հետ, և դրանց ուժը գերազանցում է միջավայրի ձևափոխող տարրերին:

Տեսակն, օրինակ, չի կարող հարմարվելու միջոցով որակափոխվել կամ այլ տեսակի փոխվել, մյուս կողմից մարդու մեծ հանճարն էլ չի կարելի խեղդել ոչ մի նախապաշարմունքով, ոչ մի կեղծ դաստիարակությամբ: Միջավայրն այնքան ուժեղ է ազդում անհատական կյանքի վրա, որքան այդ անհատական կյանքը պակաս կայուն ու ամուր է:

Բայց միջավայրը կարող է գործել երկու հակառակ ուղղություններով. նա կարող է նպաստել կյանքին կամ սպանել այն: Այսպես, օրինակ, արմավենու շատ տեսակներ են գերազանց աճում արևադարձային գոտիներում, որտեղ կլիմայական պայմանները նպաստավոր են նրանց զարգացման համար, իսկ բույսերի և կենդանիների շատ տեսակներ վերացել են շատ վայրերում, որտեղ միջավայրին հարմարվել չեն կարողացել:

Կյանքը հպարտ աստվածուհի է, միշտ առաջ է շաժվում` հաղթահարելով բոլոր այն խոչընդոտները, որոնք միջավայրը ստեղծում է նրա հաղթական ճանապարհին: Ահա հիմանական ճշմարտությունը. խոսքը տեսակի մասին լինի թե անհատների, իրական զարգացումը միշտ ապահովված է այն հաղթական օրգանիզմների համար, որոնցում կյանքի խորհրդավոր ուժն ամուր և գործուն է: Ակնհայտ է, որ մարդկության, հատկապես հասարակություն կոչվող սոցիալական մեր կառույցի համար, ամենակարևորը կյանքի համար հոգ տանելն է, ես կասեի` կյանքի կուլտուրան:

Շարունակությունը

Ռուսերենից թարգմանեց Աիդա Պետրոսյան