Մարիա Մոնտեսորի

Երեխայի տունը

սկիզբը

Կարգապահությունն ազատության մեջ է. սա վեհ սկզբունք է, որը հասկանալը ավանդական դպրոցական մեթոդների կողմնակիցների համար դժվար է: Ազատ երեխաների դասարանում ինչպե՞ս հասնենք կարգապահության: Հասկանալի է, որ մեր համակարգում կարգապահության ըմբռնումը բոլորովին տարբեր է ընդունված հասկացությունից: Քանի որ կարգապահությունը հիմնված է ազատության վրա, ուրեմն հենց ինքը` կարգապահությունն էլ անպայման պիտի գործուն, ակտիվ լինի: Սովորաբար անհատին կարգապահ են համարում այն պահից, երբ նա խուլի նման լռակյաց և անդամալույծի նման անշարժ է դառնում: Բայց դա արդեն ոչնչացված անհատ է և ոչ թե կարգապահ: Մենք մարդուն կարգապահ ենք անվանում, երբ նա տիրապեում է ինքն իրեն և կարողանում է համապատասխանեցնել իր վարքը կենցաղային այս կամ այն կանոնին հետևելու անհրաժեշտությանը:

Ակտիվ կարգապահության նման ըմբռնումը հեշտ չէ գիտակցել և յուրացնել, բայց դա իր մեջ անշարժության անպայման և առարկություն չհանդուրժող պահանջից միանգամայն տարբերվող դաստիարակչական վեհ սկզբունք է ներառում: Երեխային նման կարգապահության պայմաններում պահել որոշած ուսուցչուհին պետք է հատուկ տեխնիկայի տիրապետի, եթե ցանկանում է հեշտացնել այդ ճանապարհը նրա ողջ կյանքի համար, ցանկանում է նրան իր գլխի տերը դարձնել: Քանի որ մեզ մոտ երեխան սովորում է շարժվել, ոչ թե անշարժ նստել, ապա նա պատրաստվում է ոչ թե դպրոցին, այլ կյանքին. սովորույթի և վարժանքի շնորհիվ սովորում է հեշտությամբ և ճշտորեն կատարել սոցիալական կյանքի պարզ գործողությունները: Կարգապահությունը, որին վարժեցնում ենք երեխային, իր բնույթով դպրոցական միջավայրով չի սահմանափակվում, այլ տարածվում է սոցիալական միջավայրի վրա:

Երեխայի ազատությանը միայն կոլեկտիվի հետաքրքրությունը պետք է սահման դնի, իսկ դրա ձևն այն է, ինչ մենք դաստիարակվածություն ենք անվանում: Հետևապես երեխայի մեջ պիտի ճնշենք այն ամենը, ինչը վիրավորում է կամ տհաճ է մյուսներին, կամ այն, ինչը կոպիտ կամ անհարգալից արարքի բնույթ ունի: Իսկ մնացածը, օգտակար նպատակ ունեցող ամեն մի երևույթ, ինչպիսին որ լինի կամ ինչ ձևով էլ որ արտահայտվի, ոչ միայն պիտի թույլատրելի լինի, այլև դաստիարակի համար պիտի դիտարկման առարկա դառնա: Սա միանգամայն էական հարց է. իր գիտական պատրաստության ժամանակ ուսուցչուհին պիտի բնության երևույթները զննելու ոչ միայն կարողություն, այլև ցանկություն ձեռք բերի:

Մեր համակարգի համաձայն նա ավելի շուտ կրավորական, քան գործուն ազդեցություն պիտի ունենա, և նրա այդ կրավորականությունը պիտի հիմնվի լարված հետաքրքրասիրության և անվերապահ հարգանքի վրա այն երևույթների նկատմամբ, որ պատրաստվում է զննել: Ուսուցիչը պիտի ընկալի և զգա դիտարկողի իր վիճակը. իսկ ակտիվությունը պիտի դիտարկվող երևույթի մեջ լինի: Ահա թե ինչպիսի սկզբունքներով պիտի ղեկավարվեն իրենց կյանքի առաջին հոգեբանական դրսևորումները հայտնաբերող փոքր երեխաների դպրոցները: Մենք չենք էլ կարող կանխատեսել այն հետևանքները, որ կարող է ունենալ երեխայի անմիջական, ինքնակազմակերպվող գործունեության ճնշումը այն ժամանակ, երբ նա նոր-նոր սկսում է գործունություն ցուցաբերել. գուցե հենց կյանքն ենք ճնշում: Այդ նուրբ հասակում մարդկայնությունն արտահայտվում է իր հոգևոր ողջ փայլով, ինչպես արևն է լուսաբացին ցուցադրում իր ողջ էությունը, իսկ ծաղիկը` իր առաջին ծաղկաթերթիկը բացելիս:

Անհատականության այդ առաջին դրսևորումները պետք է հավատով, երկյուղածորեն հարգենք: Նպատակահարմար է դաստիարակչական այն մեթոդը միայն, որը նպաստում է կյանքի լիարժեք դրսևորմանը: Իսկ դրա համար անհրաժեշտ է չխոչընդոտել ինքնաբուխ շարժումները և ոչ թե կամայական խնդիրներ պարտադրել: Հասկանալի է, որ այստեղ նկատի չունենք անօգուտ կամ վնասակար արարքները, որոնք պետք է ոչնչացնել, ճնշել... Գիտական դիտարկումների չպատրաստված ուսուցիչների կողմից այս մեթոդի յուրացումը միայն տեսական և գործնական հետևողական պարապմունքների միջոցով է հնարավոր. հատկապես դա անհրաժեշտ է նրանց, ովքեր սովորական դպրոցների հին, դաժան մեթոդներին են վարժվել: Իմ դպրոցի ուսուցչուհիներին իմ դպրոցներում աշխատելուն նախապատրաստելու իմ փորձը ցույց տվեց, թե հին մեթոդները որքան հեռու են նորերից: Նույնիսկ հիմնական սկզբունքը յուրացրած մտավորական ուսուցչուհին մեծ դժվարությամբ է այն կիրառում:

Նա չի կարողանում տոգորվել այն գիտակցությամբ, որ իր նոր դերը միայն արտաքուստ է կրավորական, ինչպես աստղագետի աշխատանքը, որը անշարժ նստած է աստղադիտակի մոտ, մինչդեռ տարածության մեջ աշխարհներ են պտտվում: Կյանքն իր հունով ընթանում է, և այն ուսումնասիրելու, նրա գաղտնիքները գուշակելու կամ նրա գործունեությունն ուղղորդելու համար անհրաժեշտ է այն դիտարկել և հասկանալ` առանց խառնվելու. այս գաղափարը, ասում եմ ձեզ, շատ դժվար է յուրացնել և գործնականում կիրառել: Ուսուցչուհուն շատ երկար ժամանակ սովորեցրել են միակ ակտիվ, ազատ գործող անձը լինել դպրոցում, չափազանց երկար ժամանակ նրա խնդիրն այն է եղել, որ երեխաների ցանկացած ակտիվություն ճնշի: Երբ «Մանկան տանն» աշխատելու առաջին օրերին նրան չի հաջողվում լռություն և կարգ ու կանոն հաստատել, նա շփոթված շուրջն է նայում, կարծես հասարակությանը խնդրում է ներել իրեն և վկայել, որ ինքը մեղավոր չէ: Մենք նրան իզուր ենք համոզում, որ առաջին պահերին անկարգությունն անխուսափելի է: Եվ, վերջապես, երբ նրան ստիպում ենք ոչինչ չանել, այլ միայն դիտարկել, հարցնում է` ավելի լավ չի՞ լինի՝ ինքը թողնի գնա, թե չէ էլ ի՞նչ ուսուցչուհի է: Վերջապես հասկանալով, որ իր պարտականությունը տարբերելն է՝ ո՛ր արարքներն են ենթակա արգելելու, որոնք՝ միայն դիտարկելու, հին դպրոցի ուսուցչուհին հոգում խորը դատարկություն է զգում և սկսում է տանջվել կասկածներից` արդյո՞ք այս նոր գործը իր ուժի բանն է:

Եվ իրոք, անպատրաստ ուսուցչուհին դեռ երկար ժամանակ մոլորված է զգում, տարակուսած. և որքան ընդարձակ է ուսուցչուհու գիտական պատրաստվածությունը, որքան շատ է նա տեղյակ փորձարարական հոգեբանությանը, այնքան նրա համար արագ է բացահայտվում ծավալվող կյանքի հրաշքը, և նրա նկատմամբ հետաքրքրություն է արթնանում: Նոտարիսն իր «Իմ քեռին միլիոնատեր է» (ժամանակակից բարքերին վերաբերող սատիրա) վեպում իրեն հատուկ կենդանի ոճով վրձնել է կարգապահության հին մեթոդների վառ պատկերը: «Քեռին»՝ դեռ երեխա, այնքան անկարգ բաներ է արել, որ իրար է խառնել ողջ քաղաքը, և հուսահատ հարազատները նրան «բանտարկել» են դպրոցում: Այստեղ «Ֆուֆուն», նրան այդպես էին կոչում, առաջին անգամ բարի լինելու ցանկություն է ունենում և շատ է հուզվում, երբ իմանում է, որ իր գեղեցկուհի հարևանուհին` փոքրիկ Ֆուֆետան, սոված է և նախաճաշ չունի: «Նա նայեց շուրջը, նայեց Ֆուֆետային, վերցրեց իր նախաճաշի զամբյուղը և առանց մի բառ ասելու՝ դրեց նրա ծնկներին: ...Հետո հեռու վազեց աղջկանից և, ինքն էլ չիմանալով ինչու, վշտացավ և աչքերը արցունքով լցվեցին: «Քեռին» ինքն իրեն չէր կարող բացատրել այս անսպասելի հուզմունքի պատճառը: Նա առաջին անգամ էր տեսնում տխուր արցունքներով լցված երկու բարի աչքեր, առաջին անգամ էր հուզմունք զգում, և միևնույն ժամանակ նրան խոր ամոթ էր պատել, ամոթ, որ կարող է քաղցը հագեցնել մեկի մոտ, որն ուտելու բան չունի: Չիմանալով` ինչպես արտահայտել իր սրտի հուզումը, ինչ ասել աղջկան, որ ընդունի իր զոհաբերությունը` իր զամբյուղը, ինչ պատրվակով բացատրի իր զոհաբերությունը, նա տրվել էր իր փոքրիկ հոգու առաջին խորը պոռթկումին: Ֆուֆետան լիակատար շփոթմունքի մեջ վազեց նրա մոտ: Քնքույշ-քնքույշ հեռացրեց ձեռքը, որով նա ծածկել էր դեմքը: «Լաց մի՛ լինիր, Ֆուֆու,- ցածր, խնդրագին ասաց նա»: Կարելի էր կարծել, թե նա իր սիրելի տիկնիկին է դիմում, այնքան հոգի, այնքան մայրական քնքշանք կար այդ խոժոռ կերպարի կողմը թեքված նրա դեմքին: Հետո աղջիկը համբուրեց նրան, և իմ քեռին, հանձնվելով իր սիրտը լցրած զգացմունքներին, գրկեց նրա պարանոցը և լուռ, արցունքների միջից համբուրեց նրան:

Վերջապես, խորը հոգոց հանելով, նա դեմքից և աչքերից սրբեց իր հուզմունքի թաց հետքերը և կրկին ժպտաց... Կտրուկ ձայնը բակի մյուս կողմից լսվեց. «Հեյ, դուք, երկո՛ւսդ: Արագ գնացեք ձեր սենյակները»: Տեսուչն էր: Նա ջերմ սրտի առաջին պոռթկումը խեղդեց նույն կույր դաժանությամբ, որով կգործեր երկու կռվող երեխաների բաժանելիս: Դպրոց վերադառնալու ժամանակն էր, և երեխաները պարտավոր էին վերադառնալ»: «Մանկան տանը» իմ գործնական աշխատանքի առաջին օրերին այդպես էին վարվում նաև իմ ուսուցչուհիները: Նրանք համարյա մեքենայորեն երեխաներին պահում էին անշարժ վիճակում` առանց նայելու և տարբերելու այն դրսևորումների բնույթը, որ կանխում էին: Այսպես, օրինակ` մի փոքրիկ աղջիկ, ընկերներին շուրջը հավաքած և ինքը կենտրոնում կանգնած, կտրուկ շարժումներով ինչ-որ բան էր ասում: Նույն պահին ուսուցչուհին վազեց նրա մոտ, բռնեց նրա ձեռքերը և հրամայեց լռել: Բայց հետևելով երեխային` ես նկատել էի, որ նա «ուսուցչուհի» կամ «մայրիկ» է խաղում մյուս երեխաների հետ, որոնց աղոթել էր սովորեցնում, խաչակնքել և այլն. արդեն նրա մեջ ղեկավարն էր արթնացել: Մի այլ, ճիշտ է, անկանոն ու աննպատակ շարժումներ կատարող և ոչ նորմալ համարվող, երեխա մի գեղեցիկ օր լրջորեն մտահոգված դեմքով սկսեց սեղանները տեղափոխել: Նրան հենց նույն պահին արգելեցին, քանի որ նա չափից շատ աղմուկ էր անում:

Ընդ որում, երեխայի մեջ դա կոորդինացված և օգտակար նպատակի ուղղված գործողությունների առաջին դրսևորումն էր, և, հետևաբար, նրա այդ արարքը պետք է հարգվեր: Այդ օրվանից երեխան ավելի հանգիստ դարձավ և գոհ էր լինում, ինչպես և մյուսները, երբ իրեն փոքր առարկաներ էին տալիս, որոնք կարող էր վերադասավորել կամ շարել իր սեղանին: Հաճախ էր պատահում, որ երբ տնօրենը տուփերի մեջ էր դնում այն նյութերը, որոնք ինքն էր օգտագործում, նրան երեխա էր մոտենում և հավաքում առարկաները` ուսուցչուհուն ընդօրինակելու բացահայտ միտումով: Առաջին շարժումը լինում էր երեխային հեռացնելը. «Թող, տեղդ գնա»:

Սակայն այդ գործողությամբ երեխան ծառայություն մատուցելու ցանկություն էր դրսևորում, և ուրեմն նրան կարգապահության դաս տալու ճիշտ ժամանակն էր: Մի անգամ երեխաները ծիծաղելով և շաղակրատելով հավաքվեցին ջրով լի թասի շուրջը, որի մեջ մի քանի խաղալիք էր լողում: Մեր դպրոցում մի տղա կար` ընդամենը երկուս ու կես տարեկան: Նրան շրջանից դուրս էին թողել, հեշտ էր տեսնելը, որ հետաքրքրասիրությունից վառվում է: Հեռվից ուշադիր հետևում էի նրան. սկզբում մոտեցավ երեխաներին ու, փորձեց խցկվել նրանց մեջ, բայց ուժը չպատեց, և նա սկսեց կողքերը նայել: Նրա դեմքի արտահայտությունն անսովոր հետաքրքիր էր: Ափսոսում եմ, որ այդ պահին ֆոտոխցիկ չունեի: Նրա հայացքն ընկավ մի փոքրիկ աթոռի, և երևի որոշեց դա մոտեցնել երեխաների խմբին ու հետո մագլցել դրա վրա: Փայլուն աչքերով նա մոտենում էր աթոռին, բայց այդ պահին ուսուցչուհին կոպտորեն (ինքը երևի կասեր` քնքշորեն) գրկեց նրան և, բարձրացնելով մյուս երեխաների գլուխներից վեր, ցույց տվեց ջրով թասը՝ ասելով. «Ահա, փոքրի՛կս, դու էլ նայիր»: Անկասկած երեխան, տեսնելով ջրում լողացող խաղալիքները, չզգաց այն բերկրանքը, ինչ պիտի որ զգար՝ դժվարություններն ինքնուրույն հաղթահարելով: Ցանկալի տեսարանը նրան օգուտ տալ չկարողացավ, մինչդեռ գիտակցված փորձը նրա հոգևոր ուժերը կզարգացներ: Այս դեպքում ուսուցչուհին խանգարեց երեխային դաստիարակել ինքն իրեն` փոխարենը նրան ոչ մի օգուտ չտալով: Մանչուկն իրեն արդեն հաղթող էր զգում, և հանկարծ անզոր զգաց իրեն կաշկանդող ձեռքերի մեջ:

Երեխայի դեմքի ուրախության, տագնապի, հույսի՝ ինձ այնպես հետաքրքրած արտահայտությունը փոխվեց բութ արտահայտության, որը հատուկ է երեխային, որ գիտի, որ իր փոխարեն կանեն ուրիշները: Իմ դիտողություններից հոգնելով՝ ուսուցչուհիները երեխաներին միանգամայն ազատ թողեցին: Երեխաները կոշիկներով բարձրանում էին աթոռներին, մատներով քչփորում էին քթերը, և նրանց ուղղելու համար ոչ մի քայլ չէր արվում: Ուրիշները հրում էին ընկերներին, և այդ երեխաների հայացքներում ես չարության արտահայտություն էի նկատում. իսկ ուսուցուհին այդ ամենի վրա բոլորովին ուշադրություն չէր դարձնում: Այդ ժամանակ միջամտեցի և ցույց տվեցի, թե ինչ անվերապահ խստությամբ պետք է կանխել և ճնշել այն արարքները, որոնք չի կարելի անել, որպեսզի երեխան չարն ու բարին կարողանա հստակ տարբերել:

Ահա կարգապահության ելակետը, և դրա հիմքը պետք է դրվի հենց այս ճանապարհով: Այս առաջին օրերը ամենադժվարն են ուսուցչուհու համար: Առաջին բանը, որ ակտիվ կարգապահություն մշակելու համար պետք է յուրացնի երեխան, չարն և բարին տարբերելն է: Դաստիարակի խնդիրը հետևելն է, որ երեխան բարին՝ անշարժության, չարը ակտիվության հետ չշփոթի, որը հին կարգապահության սովորական մեղքն է: Եվ դա այն պատճառով, որ ձեր խնդիրը կարգապահության ապահովումն է գործունեության, աշխատանքի համար, բարիքի համար, ոչ թե անշարժության, կրավորականության ու ենթակայության:

Ինձ բարձր կարգապահության դասարան է թվում այն սենյակը, որտեղ երեխաները, կոպիտ ու կտրուկ արարքներ չգործելով, նպատակաուղղված, մտածված և ինքնակամ շարժվում են: Երեխաներին շարքերով նստեցնել, ինչպես դա արվում է սովորական դպրոցներում, ամեն երեխային իր հատուկ տեղը հատկացնել և սպասել, որ դասարանի կարգ ու կանոնին հետևելով՝ նրանք ուղիղ ու անձայն նստեն, ինչպես ժողովների ժամանակ. ավելի ուշ` կոլեկտիվ դաստիարակության նախնական փուլի ժամանակ, կարելի է հասնել այս ամենին: Եվ կյանքում երբեմն ստիպված ենք լինում լուռ ու զգաստ նստել, օրինակ համերգների կամ դասախոսությունների ժամանակ: Բայց մեզ` մեծերիս համար էլ դա դժվար է և ջանքեր է պահանջում: Եթե, անհատական կարգապահությունը մշակելով, կարողանանք երեխաներին կարգով նստեցնել և նրանց հասկացնել, որ այդպես նրանց դիտելն ավելի հաճելի է, որ կարգով նստելը լավ բան է, որ նրանց հանգիստ և ճիշտ դիրքը դասարանին հարմար և տոնական տեսք է տալիս, այդ դեպքում տեղերում զգաստ ու լուռ նստելը յուրօրինակ դասի արդյունք կլինի, այլ ոչ թե հրամանի: Շատ կարևոր է նրանց ներշնչել այդ միտքը, նրանց յուրացնել տալ կոլեկտիվ կարգապահության սկզբունքը` առանց դրա վրա առանձնապես կենտրոնացնելու նրանց ուշադրությունը: Եվ երբ այդ միտքը հասկանալով` նրանք կանգնում են, խոսում, տեղից տեղ փոխվում, ապա դա արդեն ոչ թե անիմաստ կամ անգիտորեն են անում, այլ այն պատճառով, որ ուզում են կանգնել, խոսել և այլն, այսինքն` կարգից և հանգստի վիճակից դուրս են գալիս լիովին գիտակցելով, այս կամ այն կամավոր գործունեությամբ զբաղվելու նպատակով. իմանալով, որ կան արգելված արարքներ՝ նրանք բարին և չարը հիշելու և տարբերելու նոր ազդակ են ստանում:

Ժամանակի ընթացքում երեխաների շարժումները կարգի վիճակից դուրս գալիս ավելի կոորդինացված ու կատարյալ են դառնում. նրանք սովորում են կշռադատել իրենց գործողությունները: Այն բանից հետո, երբ երեխաները յուրացնում են կարգապահության գաղափարը, ուսուցչուհու սեղանի գիրքը պիտի լինի այն դիտարկումը, թե ինչպես են նրանք նախկին անհամաչափ շարժումներից անցնում կուռ և ինքնակառավարվող շարժումների: Այդ շարժումների զարգացման դիտարկման գիրքը: Այդ գիրքը պիտի ոգևորի նրա գործողությունները. դա միակ գիրքն է, որ նա անընդհատ պիտի կարդա ու վերընթերցի, եթե ուզում է իսկական դաստիարակ դառնալ:

Երեխան այդ տիպի վարժություններով ակնհայտորեն իր՝ սկզբում անգիտակից և անկարգ շարժումներով խճողված նախասիրությունների ընտրություն է անում: Հիանալի է, թե դրա հետ ի՛նչ հստակ են բացահայտվում անհատական տարբերությունները. երեխան գիտակցաբար և ազատորեն բացվում է մեր առջև: Կան իրենց տեղում հանգիստ, անտարբեր կամ քնկոտ նստած մանչուկներ. մյուսները վեր են կենում տեղերից, վիճում, կռվում են փայտի կտորներ ու խաղալիքներ շպրտում. երրորդները միանգամայն որոշակի և վճռական մտահղացումների իրականացմամբ են զբաղվում՝ աթոռն անկյուն են քաշում և նստում դրա վրա կամ ազատ սեղանը տեղափոխում և վրան շարում այն խաղը, որն ուզում են խաղալ:

Երեխայի ազատության մեր գաղափարը ազատության այն պարզ ըմբռնումը չէ, որ ստանում ենք բույսերի, միջատների և այլն, պարզ դիտումներից: Իրեն բնորոշ անօգնականության (դրանով ծնվում է), սոցալական էակ լինելու պատճառով երեխան իր ակտիվությունը սահմանափակող կապանքներով է կապկպված: Հիմքում ազատություն մեթոդն ունեցող դաստիարակությունը պետք է հեշտացնի երեխայի պայքարն այդ բազմազան արգելքների դեմ: Այլ կերպ ասած` դաստիարակությունը երեխային պետք է օգնի հնարավորինս թուլացնելու իր ակտիվությունը սահմանափակող սոցիալական կապանքները:

Եվ ըստ նրա, թե ինչպես է երեխան մեծանում է այդպիսի միջավայրում, նրա անմիջականության դրսևորումներն ավելի հստակ են դառնում և ավելի ակնհայտ դարձնում նրա բնույթը: Բոլոր այդ պատճառներով մանկավարժական միջամտության առաջին քայլերը պետք ուղղված լինեն երեխայի մեջ ինքնուրույնության զարգացմանը:

Ինքնուրույնություն

Մարդը չի կարող ազատ լինել, եթե ինքնուրույն չէ: Այդ պատճառով երեխայի անհատական ազատության առաջին դրսևորումները պետք է ուղղվեն նրան, որ այդ ակտիվությամբ նրա ինքնուրույնությունը մշակվի:

Փոքր երեխաները կրծքից կտրվելուն պես սկսում են ինքնուրույնություն պահանջել: Ի՞նչ է նշանակում կրծքից կտրված երեխա: Ըստ էության դա մոր կրծքից անկախացած երեխան է: Կերակրի այդ միակ աղբյուրի փոխարեն այժմ նա տարբեր տեսակի ուտելիքներ է տեսնում. նրա համար գոյության աղբյուրները բազմապատկվում են, և նա ինչ-որ չափով իր սնունդը ընտրելու հնարավորություն է ստանում, այն դեպքում, երբ առանց այլևայլության սահմանափակված էր սննդի մի տեսակով:

Սակայն նա դեռ անկախ չէ, որովհետև դեռ չի կարողանում քայլել, չի կարողանում ինքնուրույն լվացվել և հագնվել, չի կարողանում հասկանալի լեզվով որևէ բան խնդրել: Այդ շրջանում նա դեռ որոշակիորեն ցանկացած պատահականության ստրուկն է: Բայց երեք տարեկանում արդեն երեխան պետք է բավականին ինքնուրույնություն և ազատություն դրսևորելու հնարավորություն ունենա: Եթե դեռ ամբողջությամբ չենք յուրացրել ինքնուրույնության վեհ գաղափարը, ապա միայն այն պատճառով, որ ինքներս դեռ ապրում ենք ստրկական սոցիալական պայմաններում: Իսկ քաղաքակրթության այն փուլում, որը դեռ հանդուրժում է ծառային, այն կենսակերպի ըմբռնումը, ինչպիսին ինքնուրույնությունն է, չի կարող արմատավորվել կամ ազատ զարգացում ունենալ:

Այդպես ստրկության դարաշրջանում աղավաղվել և աղոտացել է ազատության գաղափարը: Մեր ծառաները մեզանից կախում չունեն, ավելի շուտ մենք ենք նրանցից կախված: Մարդասիրական տեսակետից այդքան խոր մեղքի վրա անհնար է սոցիալական կառույց հիմնել` առանց դրա ընդհանուր հետևանքները բարոյական անկման ձևով մեզ վրա զգալու: Հաճախ մեզ անկախ ենք համարում միայն այն պատճառով, որ մեզ ոչ ոք չի կարգադրում, իսկ մենք ղեկավարում ենք մեր ընկերներին. բայց տերը, որին անհրաժեշտ է ծառայի օգնությանը դիմել, ըստ էության ինքնուրույն չէ, որովհետև ստորադասված է իր ծառային:

Իր կոշիկները պաթոլոգիական պատճառներով հանել չկարողացող անդամալույծը և սոցիալական պատճառներով հանել չկարողացող արքայազնը իրականում նույն իրավիճակում են:

Ստրկության գաղափարի հետ համակերպված ազգը, որը մերձավորի ծառայություններից օգտվելն առավելություն է համարում, հաճկատարության բնազդով է ապրում. և իրոք, շատ հեշտ ենք ընդունում ստրկամիտ ծառայությունները՝ դրանց տարբեր գեղեցիկ անուններ տալով, ինչպիսիք են քաղաքավարությունը, նրբանկատությունը, բարությունը: Իսկ իրականում նրա ինքնուրույնությունն է սահմանափակ, ում ծառայում են:

Այս միտքը հետագայում պետք է դառնա մարդկային արժանապատվության հիմքը. «Ծառայություն չեմ ուզում, որովհետև անզոր չեմ»: Ահա, թե ինչ միտք պիտի յուրացնեն մարդիկ, եթե ուզում են իսկապես ազատ լինել:

Փոքր երեխաների դաստիարակության գործում քիչ թե շատ օգտակար մանկավարժական ցանկացած չափում պետք է հեշտացնի երեխաների մուտքը ինքնուրույնության ուղի: Նրանց պետք է սովորեցնենք առանց կողմնակի օգնության քայլել, վազել, աստիճաններով բարձրանալ ու իջնել, թափած խաղալիքները հավաքել, ինքնուրույն հագնվել ու հանվել, լողանալ, բառերը հստակ արտասանել և ճշգրիտ ձևակերպել ցանկությունները:

Երեխաների մեջ իրենց անհատական նպատակներին և ցանկություններին հասնելու կարողություն պիտի զարգացնենք: Այս բոլորը անկախության ոգով դաստիարակության փուլերն են: Սովորաբար մենք ծառայում ենք երեխաներին, և դա ոչ միայն նրանց նկատմամբ հաճոյակատարության գործողություն է, այլև ուղղակի վնաս, քանի որ դրանով կարող ենք արգելակել նրանց օգտակար, ինքնուրույն գործունեությունը:

Հակված ենք նրանց տիկնիկի նման ինչ-որ բան համարելու, նրանց լվացնում ու կերակրում ենք ճիշտ այնպես, ինչպես կանեինք, եթե տիկնիկ լինեին: Ոչ մի րոպե չենք մտածում, որ եթե երեխան ինչ-որ բան չի անում, ուրեմն չգիտի՝ ինչպես անի: Այնինչ շատ բան անել պիտի կարողանա. չէ՞ որ բնությունը բազմազան գործողություններ կատարելու համար նրան ֆիզիկական կարողություններով է օժտել և մտավոր կարողություներով՝ հասկանալու՝ դրանք ինչպես կատարի:

Երեխայի առաջ մեր պարտքը բոլոր դեպքերում այն է, որ նրան օգնենք տիրապետելու այն օգտակար գործողություններին, որ բնությունը պահանջում է նրանից: Երեխային կերակրող և նրան գդալը ճիշտ բռնել սովորեցնելու ուղղությամբ ոչ մի քայլ չանող մայրը, այն մայրը, որը նույնիսկ նրա ներկայությամբ չի ուտում, որ նա տեսնի, թե ինքն ինչպես է դա անում, ճիշտ չի վարվում:

Նա վիրավորում է իր որդու մարդկային արժանապատվությունը, նրա հետ վարվում է տիկնիկի նման, մինչդեռ նա բնության կողմից իր հոգածությանը վստահված մարդ է: Բոլորին է հայտնի, որ երեխային ինքնուրույն ուտելու, լվացվելու, հագնվելու արվեստին սովորեցնելն ավելի ձանձրալի ու դժվար, անսահման համբերություն պահանջող աշխատանք է, քան նրան կերակրելը, լվալն ու հագցնելը:

Սակայն աշխատանքի առաջին տեսակը դաստիարակի աշխատանք է, իսկ երկրորդը` ծառայի հեշտ ու ցածրորակ աշխատանք: Այդ աշխատանքը մոր համար հեշտ, իսկ երեխայի համար ծայրահեղ վնասակար է, որովհետև ճանապարհը փակում է, խոչընդոտում նրա կենսագործունեությանը: Այդպիսի վերաբերմունքի վերջնական արդյունքները կարող են չափազանց լուրջ լինել:

Հարուստ պարոնը, որ չափազանց շատ ծառաներ ունի, ոչ միայն իր ծառաներից ավելի ու ավելի մեծ կախման մեջ է ընկնում, այլև ի վերջո դառնում է ծառաների գերին. նրա մկաններն անգործությունից թուլանում են և վերջիվերջո կորցնում աշխատելու իրենց բնատուր ունակությունը: Իր պահանջմունքների բավարարաման համար չաշխատող, այլ ուրիշներից բավարարում պահանջող մարդու միտքը ծանրանում է և դառնում ոչ ճկուն:

Եթե այդպիսի մարդը երբևէ ուշքի գա և գիտակցելով խղճուկ վիճակը՝ ուզենա վերադարձնել իր ինքնուրույնությունը, կհամոզվի, որ դրա համար այլևս ուժ չունի: Ահա թե ինչ վտանգների մասին պիտի մտածեն արտոնյալ դասի ծնողները, եթե ցանկանում են, որ իրենց երեխաներն ինքնուրույն և իրավամբ կարողանան օգտվել իրենց տրված հատուկ արտոնություններից: Ավելորդ օգնությունն անկասկած արգելք է բնատուր ուժերի զարգացմանը:

Արևելյան կանայք տաբատ են հագնում, եվրոպացիները` փեշ, բայց առաջիններն ավելի լավ են սովորում չշարժվելու արվեստը՝ որպես դաստիարակության կարևոր տարր, քան վերջինները: Կնոջ նկատմամբ այսպիսի վերաբերմունքը հանգեցնում է նրան, որ տղամարդն աշխատում է և՛ իր, և՛ կնոջ փոխարեն. իսկ կինն իր բնատուր ուժն ու կենսունակությունը մաշում է՝ գալարվելով ստրկության մեջ:

Բավական չէ, որ նրան պահում են ու ծառայում, նա նվաստացած է, նսեմացած է այն անհատականությունը, որը մարդու կերպարով ծնվելու իրավունքով նրան է պատկանում: Որպես հասարակության առանձին անդամ` նա զրո է: Նա զրկված է կյանքը պահպանելն ապահովող բոլոր ուժերից և միջոցներից: Բերեմ այսպիսի օրինակ. գյուղական ճանապարհով կառք է գնում, որի մեջ հայրը, մայրը և երեխան են: Զինված ավազակը կանգնեցնում է կառքը «քսակդ կամ կյանքդ» հայտնի արտահայտությամբ: Կառքում եղած երեքն էլ այդ պահին միանգամայն տարբեր վարք են դրսևորում:

Զինված, դիպուկ կրակող տղամարդն արագ վերցնում է ատրճանակը և կրակում ավազակին: Միայն ազատությամբ և իր ոտքերի ճարպկությամբ զինված տղան բացականչում է և դիմում փախուստի: Ո՛չ դաստիարակության, ո՛չ բնության կողմից ոչնչով չզինված կինը (քանի որ վազելու անսովոր ոտքերը խճճվում են փեշերի մեջ) սարսափի աղաղակ է արձակում և ընկնում առանց գիտակցության: Արձագանքի այս երեք տարբեր միջոցները խիստ կապված են երեք անհատներից յուրաքանչյուրի ազատության և ինքնուրույնության աստիճանի հետ: Ուշագնաց լինողը կինն էր, որի վերարկուն մատուցում են պատրաստակամ, նրա գցած իրը վերցնելու նետվող, ամեն տեսակ հոգսից նրան ազատել ջանացող երկրպագուները:

Ստրկամտության և կախվածության աղետը ոչ միայն անօգնականություն մշակող անօգուտ «կյանք մսխելն» է, այլև անհատական՝ ակնհայտորեն նորմալ մարդկային բնույթի այլասերման, խեղման մասին վկայող գծերի զարգացումը: Նկատի ունեմ տիրականությունը, բռնակալությունը, որի օրինակները շատ լավ հայտնի են: Բռնակալությունն ու անօգնականությունը իրար հետ են զարգանում: Բռնությունն այն մարդու հոգեվիճակի արտաքին դրսևորումն է, որն ուրիշի աշխատանքով է գոյատևում:

Չափազանց հաճախ է տերն իր ծառայի նկատմամբ բռնակալ լինում: Բռնությունը ստրուկի վրա կարգված հսկիչի ոգին է: Պատկերացնենք խելացի և վարպետ, ոչ միայն հրաշալի աշխատանք կատարելու ունակ, այլև արհեստանոցում լավ խորհրդատու աշխատողի՝ ընդունակ ղեկավարելու և ուղղորդելու այն միջավայրի ընդհանուր գործունեությունը, որում աշխատում է:

Իր շրջապատի վրա իշխանություն ունեցող մարդը կժպտա այն ժամանակ, երբ ուրիշները կատաղած կլինեն, և իր մեջ կբացահայտի հսկայական ինքնատիրապետում, որը իր գերազանցության գիտակցության արդյունք է: Բայց բոլորովին չզարմանաք, եթե իմանանք, որ իր տանն այդ վարպետը իր կնոջը նախատում է ճաշի անհամության կամ ժամանակին չմատուցելու համար: Տանը նա դադարում է վարպետ լինելուց. այստեղ վարպետը նրա համար ճաշ պատրաստող կինն է: Նա բարեհոգի, հավասարակշիռ մարդ է այնտեղ, որտեղ իր աշխատանքով ուժեղ է, և բռնակալ է այնտեղ, որտեղ իրեն ծառայում են: Հնարավոր է, որ եթե ճաշ եփել կարողանար, ամենաբարի մարդը լիներ: Հարմարավետությանը և կյանքի կարիքները բավարարելուն անհրաժեշտ բոլոր գործերը սեփական ուժերով կատարող մարդը հաղթում է ինքն իրեն` դրանով բազմապատկելով իր ունակությունները և որպես անհատականություն՝ կատարելագործվելով:

Մանկուց ուժեղ մարդկանց պիտի դաստիարակենք. իսկ ուժեղ մարդ համարում ենք ինքնուրույն և ազատ մարդկանց:

Շարունակությունը

Ռուսերենից թարգմանեց Աիդա Պետրոսյանը