Ինչի՞ համար են հատուկ դպրոցները

Ա.Ն. Կոլմոգորովի նամակը Պ.Լ.Կապիցային

Մեծարգո Պյոտր Լեոնիդովիչ,

Շնորհակալ եմ «Փիլիսոփայության հարցեր»-ի Ձեր հոդվածի պատճենն ուղարկելու համար: Ձեր հոդվածի առիթով երկու միանգամայն տարբեր տեսանկյունից եմ դիմում Ձեզ:

1. Ես ղեկավարում է ՄՊՀ-ին (Մոսկվայի պետական համալսարան) կից ֆիզիկամաթեմատիկական գիշերօթիկ դպրոցը: Այդպիսի դպրոցների թիվն առայժմ մեծ չէ: Չորսը (Մոսկվա, Լենինգրադ, Նովոսիբիրսկ և Կիև) գործում են կառավարության հատուկ որոշման հիման վրա: Խորհրդային որոշ հանրապետություններ ստեղծել են իրենցը (Լիտվա, Վրաստան, Հայաստան): Այդ դպրոցներն այսօր, անկասկած, օգտակար են: Մեր մոսկովյան դպրոցը Մոսկվայում բնակվող ոչ մի աշակերտ չունի և սկզբունքորեն չի ընդունում համալսարանական քաղաքների երեխաներին (դեռ բացառություն ենք անում այն քաղաքների աշակերտների համար, որտեղ համալսարանները դեռ շատ թույլ են, օրինակ՝ Յարոսլավլի): Կարծում ենք, որ համալսարաններն իրենք պետք է հոգ տանեն ամբողջ քաղաքի ավագ դպրոցականներին գիտական և ստեղծագործական մթնոլորտի մեջ ներգրավելու համար:

Մաթեմատիկայի ոլորտում դպրոցի հաջողությունն անվիճելի է: Այն գործում է ութ տարի: Դա բավարար է, որպեսզի արդեն դատենք մեր շրջանավարտների գիտական հաջողությունների մասին: Քանի որ դպրոցն ավարտելուն պես մեր մաթեմատիկոսները Մոսկվայի համալսարան են գնում, գնահատականը բավականին որոշակի է: Մանրամասն չփաստարկելով ասեմ, որ ՄՊՀ-ում ուսանողների և ասպիրանտների կողմից կատարված լավ գիտական աշխատանքների կեսից ավելին մեր նախկին աշակերտներինն է: Իսկ եթե զուտ ասպիրանտուրա ընդունվելու մասին խոսենք, ապա ոչ մոսկվացի ընդունվողների թվում մեր աշակերտները զգալի մեծամասնություն են կազմում:

Այնուամենայնիվ, տարբեր հեղինակավոր ընկերներ արդեն հղում են անում Ձեր հոդվածին՝ որպես մեր դպրոցի նման դպրոցների դեմ փաստարկի: Վաղ մրցութային ընտրությամբ դպրոցների դեմ փաստարկներն ինձ քաջ հայտնի են և որոշակի հիմք ունեն: Ես ինքս շատ սիրում էի Ե. Ա. Ռեպմանի մասնավոր գիմնազիան, որտեղ սովորել եմ նախապատրաստական դասարաններից սկսած, և եթե այդ ժամանակ Մոսկվայում հատուկ մաթեմատիկական թեքումով դպրոց հիմնադրեին, ապա և՛ ծնողներս, և՛ ինքս կկասկածեինք այնտեղ տեղափոխվելու անհրաժեշտության հարցում: Եվ հիմա համալսարանական քաղաքում ապրող շնորհալի դեռահասին հնարավորություն է տրվում մնալու իր սովորական դպրոցում և հատուկ պարապմունքերի հաճախել (խմբակներ, երեկոյան դպրոց), որոնք կազմակերպում է համալսարանը: Սակայն մեր աշակերտները, որպես կանոն, մեզ մոտ հայտնվում են այնպիսի տեղերից, որտեղ նրանց արագ աճը ծայրահեղ բարդ կլիներ կամ էլ անհնարին: Ես շատ ուրախ կլինեի, եթե Ձեր ապագա ելույթներից որևէ մեկում հաշվի առնեիք այս հանգամանքը:

2. Տեխնիկական առաջընթացի արդյունքում զգալի ազատ ժամանակի առաջացման մասին Ձեր դատողությունները շատ հետաքրքիր և ճիշտ են: Դուք դրանք զարգացրել եք նաև Գիտությունների Ակադեմիայի նախագահության նիստում, երբ լուսավորության նախարար Մ.Ա.Պրոկոֆևը զեկուցում էր ժողովրդական կրթության հեռանկարային ծրագիրը (մինչև 1980թ.): Ընդ որում, Դուք խոսում էիք մարդկանց՝ իրենց ազատ ժամանակից օգտվել սովորեցնելու անհրաժեշտության մասին: Նույն նիստի ժամանակ ես փորձում էի ազատ ժամանակի խնդիրը այլ կերպ դիտարկել՝ խոսելով այն մասին, որ նյութական արժեքների արտադրության համար աշխատանքի ծախսերի կրճատումը պետք է աճող սերնդի դաստիարակության մեջ զգալիորեն շատ աշխատանք ներդնելու հնարավորություն տա: Միաժամանակ պնդում էի, որ ուսուցման ոչ մի «տեխնիկական միջոց», որի մասին կարող ենք խոսել, չի կարող փոխարինել յուրաքանչյուր դեռահասի նկատմամբ անհատական ուշադրությանը, նրա հետ նուրբ և ստեղծական աշխատանքին: Այս հարցը շատ արդիական է, քանի որ 1980թ. քննարկվող հեռանկարային ծրագրում նախկինի պես դասարանում 40 աշակերտ է ծրագրվում: Իսկ գիմնազիայում, որտեղ սովորում էի, 15-ից ոչ ավելին էր ընդունված: Ես խիզախեցի անգամ այսպիսի ձևակերպում տալ. պետք է բոլորի համար հասանելի դարձնել անհատական և ստեղծագործական մեծ ծավալի աշխատանք պահանջող դաստիարակությունը, ինչպիսին մինչև հեղափոխությունը առաջադեմ մտավորականությունն էր տալիս իր երեխաներին:

Հիմա ես փորձեցի նմանատիպ մի բան ներառել «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ի պատվիրած հոդվածում, սակայն, որքան հասկացա, նմանատիպ դատողությունների հրապարակումը դժվար է խմբագրության համար: Հոդվածում նկարագրում եմ, թե ինչպես ենք մաթեմատիկայով տարված դպրոցականների համար «ամառային դպրոցներ» կազմակերպում (ինքս երեք անգամ անցկացրել եմ մերձմոսկվայում, երկու անգամ Ղրիմում, մեկ անգամ էլ՝ Իվանովոյի և Յարոսլավլի մարզերի աշակերտների համար): Սակայն պարզվում է, որ 100 դպրոցականի համար գրեթե 15 ղեկավար է անհրաժեշտ (մեծ մասը կարող է միջին կուրսերի ուսանող լինել): Ապագայի դպրոցում աշակերտների հետ աշխատանքի բնույթը պետք է տարբերակված լինի: Ավագները շաբաթվա ընթացքում մի քանի ժամ (մեր ֆիզիկամաթեմատիկական դպրոցում՝ 2 ժամ մաթեմատիկա և 2 ժամ ֆիզիկա) կարող են լսել թեկուզ 200 աշակերտի համար ընթերցվող դասախոսությունները: Եթե դասարանում (ինչպես մեր դպրոցում է) 30 աշակերտ կա, ապա աշխատանքի մի մասը կարելի է ամբողջ դասարանի հետ անցկացնել (ինքնուրույն գրավոր աշխատանքներ, որոնք ուսուցչից պահանջում են միայն դիտում և աննշան օգնություն որևէ անհասկանալի բանի հարցում, երբեմն նաև ընդհանուր դասարանային զրույցներ կամ դասախոսության լրացուցիչ մեկնաբանություններ): Սակայն աշխատանքի զգալի մասը պետք է արվի ոչ մեծ խմբերով (մեզ մոտ դասարանները հիմնականում երկու խմբի են բաժանվում), իսկ դասացուցակից բացի, պետք է ապահովվի նաև դասավանդողների լայն շփումը աշակերտների հետ շատ ազատ միջավայրում, մի քանի կամ նույնիսկ մեկ մարդու հետ:

Ես «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ի համար մի փոքրիկ հաշվարկ արեցի: Եթե 100 միլիոն մեծահասակ 40 միլիոն դպրոցականի վրա ծախսեր իր աշխատաժամանակի 5%-ը, 40 հոգիանոց դասարանում մեծահասակների շաբաթական 200 ժամ մանկավարժական աշխատանքի բաժին կընկներ, իսկ 20 աշակերտ ունեցող դասարանում (ինչ արդեն զանգվածաբար իրականացվում է Հունգարիայում)՝ 100 ժամ: Ձեզ չի՞ թվում, որ հատկապես ղեկավար անձանց մոտ հարկավոր է համառորեն իրականացնել այս գաղափարի քարոզչությունը՝ հասարակությունը պետք է դպրոցականների վրա զգալիորեն ավելի շատ մտավոր և ստեղծագործաբար անհատականացված աշխատանք ծախսի:

3. Ինչ վերաբերում է դպրոցականների հետ աշխատանքում գիտաշխատողների մասնակցությանը, դա մասնագիտացված դպրոցներում լուծված է, իսկ հանրակրթական դպրոցներում համարյա սկսել էր զարգանալ ընտրությամբ «ֆակուլտատիվ պարապմունքների» ձևը: Սակայն բոլորովին վերջերս ինձ զեկուցեցին նախարարության հավաքած վիճակագրությունը. 2-3 տարի առաջ ֆակուլտատիվ պարապմունքների առաջին փորձերից հետո դրանց անցկացումը վերադարձավ ուսուցիչներին: Արդեն վաղուց շատ բուհեր դպրոցականների հետ աշխատանք են տանում «երեկոյան դպրոցների» և խմբակների ձևով: Այդ ամենշաբաթյա աշխատանքը հնարավոր է միայն նույն քաղաքում ապրող աշակերտների համար, նրանց համար դա, իհարկե, օլիմպիադաներից կարևոր է:

Իմ դպրոցի օրինակով ես ուզում եմ ընդգծել նաև հետևյալը: Դպրոցում աշխատել ցանկացող երիտասարդ գիտնականից (լինի գիտական աշխատանք կատարող ուսանող, ասպիրանտ թե գիտաշխատող) որպես նվազագույնը ես կպահանջեի ոչ թե շաբաթը մեկ լրիվ աշխատանքային օր աշխատել, այլ 2-3 ժամ մի օրում և 4-5 ժամ մեկ ուրիշ օրում: Նույնիսկ դասախոսներ հրավիրելիս ես ձգտում եմ շաբաթական երկու մեկժամանոց դասախոսությունների համաձայնություն ձեռք բերել: Իսկ երիտասարդին, որ ցանկանում է դպրոց գալ շաբաթը մեկ անգամ, խորհուրդ ենք տալիս ոչ թե դասավանդմանը մասնակցել, այլ միայն խմբակ վարել: Դպրոցականների հետ փորձարարական աշխատանք վարել ցանկացողների հետ, հավանաբար, առավել ևս պետք է պայմանավորվել շաբաթական երկու անգամ դպրոց հաճախելու մասին:

Ձեր՝ Ա. Կոլմոգորով

Պ. Լ. Կապիցայի պատասխանը Ա. Ն. Կոլմոգորովին

Մեծարգո Անդրեյ Նիկոլաևիչ:

Մեծ հետաքրքրությամբ ընթերցեցի Ձեր նամակը: Լիովին համաձայն եմ Ձեզ հետ այն հարցում, որ երիտասարդության դաստիարակության և ուսուցման սկզբնական շրջանը ամենապատասխանատուն է, և դրան առավել մեծ ուշադրություն և նշանակություն է հարկավոր հատկացնել, քան անում ենք հիմա:

Մի շարք երկրներում արդեն սկսում են հասկանալ տարրական և միջին դպրոցներում կրթության ամբողջ իմաստը: Օրինակ, ինձ պատմել են, որ Շվեդիայում տարրական և միջնակարգ կրթության համակարգում առավել որակյալ կադրեր ներգրավելու համար այդ դպրոցներում դասավանդողներն ավելի բարձր են վարձատրվում, քան բարձրագույն դպրոցում:

Առավել բարդ է նաև դպրոցի առջև հառնած նոր խնդիրը՝ սովորողների ստեղծական կարողությունները դաստիարակելու անհրաժեշտությունը: Այստեղ նույնպես համամիտ եմ Ձեզ հետ, որ հարկավոր է հնարավորինս լայն զարգացնել ուսուցման արտադպրոցական մեթոդը՝ խմբակներ, օլիմպիադաներ և այլն: Միջնակարգ դպրոցի աշակերտներին նաև ամսագրեր են պետք: Այդ պատճառով էլ միշտ կողմ եմ եղել ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի ամսագրի ստեղծմանը, որպիսին հիմա «Քվանտն» է: Սակայն մի քանի այդպիսի ամսագիր է հարկավոր՝ տարբեր մասնագիտություններով և թեքումներով:

Վերջապես, հատուկ դպրոցների հարցը: Այս առումով «Փիլիսոփայության հարցեր»-ում, ըստ երևույթին, միտքս բավարար հստակ չեմ արտահայտել: Ես դեմ չեմ հատուկ դպրոցներին, սակայն, հնարավոր է, որ, ի տարբերություն Ձեզ, այլ կերպ եմ պատկերացնում այն նպատակները, որ վերջիններս պիտի հետապնդեն: Հատուկ դպրոցի խնդիրները սովորական դպրոցի համեմատ ես պատկերացնում եմ այնպես, ինչպես կլինիկայի նպատակներն են հիվանդանոցի համեմատ:

Կլինիկան ուսումնասիրում և մշակում է ախտորոշման ու բուժման նոր մեթոդներ, այդ պատճառով էլ ավելի բարձր որակավորումով աշխատակազմ ունի, և նրա խնդիրն է առաջավոր մեթոդները կյանքում ներդնելը և դրանով սովորական հիվանդանոցներում հիվանդների բժշկական սպասարկման որակը բարձրացնելը: Ընդ որում, իհարկե, կլինիկաները պետք է մասնագիտացած լինեն որոշակի հիվանդությունների գծով: Առողջապահության մեջ նմանատիպ կազմակերպման օգտակարությունն ու անհրաժեշտությունը ընդունված են և կասկած չեն հարուցում: Նույնը պետք է լինի նաև կրթության զարգացման մեջ:

Հատուկ դպրոցների խնդիրն է ուսումնասիրել և մշակել ուսուցման և դաստիարակության առաջավոր մեթոդներ: Դրանք պետք է դասավանդողների լավ ընտրված կադրեր ունենան և օրինակելի կազմակերպում: Իհարկե, այդպիսի դպրոցները բոլոր ոլորտների գիտելիքների ուսուցումը չեն կարող ընդգրկել և պետք է տարբեր առարկայախմբերի վրա մասնագիտացված լինեն, օրինակ՝ մաթեմատիկա, ֆիզիկա, կենսաբանություն և այլն:

Այս հարցում, կարծես թե, մեր տեսակետները մի քիչ տարբերվում են: Ձեր նամակում Ձեր դպրոցների գործունեությունը բնութագրելիս Դուք դրանց կարևորությունը գնահատում եք Ձեր սաների գիտական հաջողություններով: Դա, իհարկե, ցույց է տալիս, որ մաթեմատիկայի դասավանդման Ձեր մեթոդներն, իսկապես, ավելի կատարյալ են: Սակայն Դուք չեք խոսում այն մասին, թե ինչ եք ձեռնարկում, որ ուսուցման այդ մեթոդներն առավել լայն տարածում ստանան, և ինչպես են դրանք ազդում սովորական դպրոցներում մաթեմատիկայի դասավանդման որակի վրա: Ես կարծում եմ, որ հատուկ դպրոցների հիմնական խնդիրը երկրում դասավանդման մակարդակի լայնամասշտաբ բարձրացումը պետք է լինի: Եթե դա այդպես է, ապա դրանից հետևում է, որ այդպիսի դպրոցների կազմակերպման բնույթը, դասավանդողների և աշակերտների ընտրությունը պետք է համաձայնեցվեն այդ նպատակին:

Հատուկ դպրոցներ էլ կան, որոնց ուսուցման հիմնական առարկան չկա հանրակրթական դպրոցներում: Օրինակ՝ բալետի դպրոցները, կրկեսային ուսումնարանները, երաժշտական և գեղարվեստական դպրոցները և այլ: Քանի որ նման մասնագետները քիչ են և պետք է վաղ տարիքից սկսեն ուսուցումը, նմանատիպ դպրոցների գոյությունը լիովին արդարացված է:

Իհարկե, կան նաև այլ տեսակի հատուկ դպրոցներ, ինչդպես օրինակ` սուվորովյան և նախիմովյան ուսումնարանները, կան նաև մասնագիտական-տեխնիկական ուսումնարաններ: Վերջններիս խնդիրը հատուկ նշանակության կադրերի առավել արդյունավետ և մասսայաբար պատրաստումն է: Դրանց գոյությունը որոշվում է պետական` բանակի, արդյունաբերության և այլ ոլորտների համար որակյալ կադրեր պատրաստելու խնդիրներով:

Ժամանակի ընթացքում, հավանաբար, հասարակության կառուցվածքի կատարելագործմանը զուգընթաց, այդպիսի դպրոցների անհրաժեշտությունը դժվար թե պետք լինի:

Գիտելիքների հիմնական ոլորտների գծով հատուկ դպրոցները, որոնց խնդիրը ամբողջ երկրում դասավանդման ամենաառաջավոր մեթոդներ մշակելն ու ներդրնելն է, մշտապես անհրաժեշտ են լինելու:

Ես համամիտ եմ Ձեզ հետ նաև այն հարցում, որ ուսուցման մեքենայացված մեթոդներին խիստ քննադատաբար պետք է վերաբերվել: Հավանաբար, դրանց կիրառումը կսահմանափակվի և, իհարկե, դրանք կիրառելի չեն այնտեղ, որտեղ սովորողների ստեղծական շնորհների զարգացման խնդիր է դրվում, քանի որ այդ հարցում անհատական մոտեցում է անհրաժեշտ:

Շատ արժեքավոր է, որ բացառիկ խորը գիտական տաղանդով օժտված գիտնական լինելով` Դուք երիտասարդության դաստիարակության խնդիրներով եք զբաղվում: Կարծում եմ, որ հիմա դա մեր երկրի մշակութային զարգացման ամենակարևոր խնդիրն է: Ժամանակին Կլեմանսոն ասում էր, որ պատերազմը չափազանց կարևոր բան է, որպեսզի միայն զինվորականներին վստահեն: Կարծում եմ, որ նույնը կարելի է ասել ստեղծագործ երիտասարդության դաստիարակության մասին. գիտնականներն այդ աշխատանքին պետք է մասնակցեն:

Իհարկե, շատ ուրախ կլինեի, եթե Դուք կարողանայիք մի երեկո տրամադրել այս հարցերի վերաբերյալ զրույցին.  չէ՞ որ դա  հակասությունների հաղթահարման և նոր խնդիրների առաջադրման ամենաարդյունավետ մեթոդն է:

Ձեր՝     Պ.Կապիցա

Աղբյուրները` 
Կոլմոգորովի նամակը
Կապիցայի նամակը