Հակոբ Հակոբյան
ՖԻԶԻԿԱՅԻ ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎՈՂ ԻՆՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԲԼՈԿՆԵՐԸ

Կրթության ոլորտում իրականացվող ժամանակակից բարեփոխումները խոր, հենքային բնույթ են կրում: Դա ըստ էության կրթության փիլիսոփայության փոփոխություն է: Խորհրդային դպրոցը հիմնված էր մարքս-լենինյան դիալեկտիկական մատերալիզմի վրա, որն իր հերթին ելնում էր գիտության (գիտելիքի) անսահման հնարավորությունների և ամենազոր ուժի նկատմամբ ունեցած համոզմունքից: Ենթադրվում էր, որ գիտելիքն ինքնին կարող է աշակերտին տալ ինքնուրույն նոր գիտելիքներ ՙարտադրելու՚ և դրանք պրակտիկայում կիրառելու հմտություններ: Հետևաբար դպրոցի առջև դրված էր աշակերտին հիմնարար գիտելիքների որոշակի ծավալ (որքան մեծ, այնքան լավ) հաղորդելու գերխնդիրը: Բայց հասարակության ներսում անլուծելի հակասությունների կուտակմանը և ճգնաժամի խորացմանը զուգընթաց` այդ դպրոցը հայտնվեց փակուղու մեջ: Խորհրդային հասարակարգը փլուզվեց` իր հետ պատմության գիրկը տանելով նաև իր ստեղծած արժեքային համակարգը: Այժմ ընթանում են հասարակարգային խորը փոփոխություններ: Արդյունաբերական հասարակարգը փոխարինվում է մի հասարակարգով, որի հիմքը ինֆորմացիան է: Ինֆորմացիոն հոսքի շատ մեծ աճը, կյանքի տեմպի կտրուկ արագացումը, հասարակության ներսում և մարդու ու շրջակա միջավայրի միջև կոնֆլիկտային իրավիճակների հաճախության մեծացումը գոյատևելու համար անհատից պահանջում են բոլորովին նոր որակներ` ինֆորմացիայի յուրացման մեծ օգտակար գործողության գործակից (միավոր ժամանակամիջոցում ընդունած և յուրացրած, գիտելիք դարձրած ինֆորմացիայի քանակի հարաբերությունը նույն ժամանակում ընդունած ամբողջ ինֆորմացիային), ցանկացած իրավիճակում ինքնուրույն և ճիշտ որոշումներ կայացնելու, կոնֆլիկտային իրավիճակներից փոքրագույն կորուստներով դուրս գալու, բազմապիսի խմբերում հաջողությամբ գործակցելու կարողություն և այլն: Հասկանալի է, որ այս պայմաններում պետք է փոխվեր նաև դպրոցի գերխնդիրը: Ինչպես միշտ, հասարակության որակական փոփոխությունների ժամանակ առաջին պլան են մղվել կրթության բովանդակության կարևոր հարցերը` ինչ և ինչպես սովորեցնել, ինչպես ստանալ ապահովագրված արդյունք:Կրթության հիմնական նպատակ է դառնում կյանքում ինքնակայացման ընդունակ անհատի ձևավորումը: Դպրոցը պետք է դաստիարակի այնպիսի մարդ, որը կարողանա համարժեք փոխազդել շրջակա միջավայրի հետ, ընդունակ լինի անընդհատ ինքնակրթության և ինքնազարգացման: Կարևոր չէ, թե ինչ գիտի աշակերտը, կարևորն այն է, թե նա ինքնուրույն ինչ կարող է անել: Անկախ նրանից, թե ինչ առարկա է դասավանդում և ուսուցման ինչպիսի տեխնոլոգիաներ է նախընտրում ուսուցչը, նրա հիմնական խնդիրը դառնում է ինքնակրթության մեխանիզմներ մշակել և դրանցից օգտվել սովորեցնելը: Որպեսզի աշակերտը կարողանա ինքնուրույն նոր գիտելիքներ կուտակել, առաջին հերթին անհրաժեշտ է զարգացնել նրա մտածողությունը, սովորեցնել տարաբնույթ ուսումնական խնդիրներ լուծելիս պլանավորել և համակարգել գործողությունները: Հաստատ կարելի է պնդել, որ դպրոցում դասավանդվող առարկաներից այս իմաստով ամենամեծ հնարավորություններն ունի ֆիզիկան: Ֆիզիկայի ուսուցման ընթացքում աշակերտները սովորում են դիտել և նկարագրել բնության մարմիններն ու երևույթները ամենատարբեր տեսանկյուններից, տարբերակել երևույթի էական և երկրորդական կողմերը, վերացարկել իրական մարմինը կամ երևույթը, ստեղծել դրա վերացարկված մոդելը, այն ենթարկել տեսական ուսումնասիրության և ստանալ որոշակի արդյունքներ: Ֆիզիկա ուսումնասիրելիս աշակերտը կատարում է տեքստերի, գրաֆիկների, աղյուսակների, սխեմաների, նկարների, փորձերի, գործող սարքերի և մոդելների ամենատարբեր տիպի վերլուծություններ, սովորում է դատողություններ և հակադատողություններ անել. դա հնարավորություն է տալիս նոր գիտելիք ստանալու: Ֆիզիկայի դասերին աշակերտը սովորում է նաև տարբեր տեսակի սահմանումներ, ֆիզիկական օրենքներ ու սկզբունքներ ձևակերպել, առաջադրել և հիմնավորել հիպոթեզներ, կազմել խնդիրների լուծման ընդհանուր ալգորիթմեր, պլանավորել և իրականացնել որոշակի նպատակ հետապնդող ֆիզիկական փորձ: Այս ամենը կրթում է սովորողի ուղեղը, մշակում խիստ կանոնակարգված և արդյունավետ մտածողություն: Աշակերտը սովորում է ինքնուրույն գիտելիքներ կուտակել, աշխատել ցանկացած տիպի ինֆորմացիայի հետ ոչ միայն դասապրոցեսում, այլ նաև ամբողջ կյանքում: Մարդն անընդհատ փոփոխվող, հսկայական ինֆորմացիոն դաշտում է մշտապես: Նրա ամբողջ կյանքը կախված է այն բանից, թե ինչպես է օգտագործում իր միջով անցնող ինֆորմացիոն հոսքը: Դասապրոցեսում նույնպես աշակերտը այս կամ այն չափով մասնակցում է ինֆորմացիայի ընկալման, հաղորդման, մշակման, ներկայացման և պահպանման պրոցեսների: Յուրաքանչյուր աշակերտ միավոր ժամանակամիջոցում կարող է վերացարկել և վերամշակել որոշակի ծավալով ինֆորմացիա: Այդ մեծությունը կարող է ծառայել որպես մարդու ինտելեկտուալ զարգացման որոշակի չափանիշ: ՙԻնֆորմացիա՚ տերմինը գործածում ենք հետևյալ նշանակությամբ` օբյեկտի կամ պրոցեսի վերաբերյալ տեղեկությունների հավաքածու, որը ընդունողի համար նորություն է պարունակում և հասկանալի է: Այսպիսով` ինֆորմացիայում պարունակվող նորը պետք է տրամաբանորեն կապվի տվյալ մարդու արդեն ունեցած գիտելիքների համակարգի հետ և չհակասի դրանց: Այդ դեպքում ինֆորմացիան յուրացվում է և կարող է օգտագործվել բազմիցս: Յուրացված ինֆորմացիան դառնում է գիտելիք: Անկախ նրանից, թե ինչ պրոցեսներ են կատարվում ուղեղում, մտածողության վերջնական արդյունքը միտքն է`` այն օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ նոր գիտելիքը, որը ձևավորվում է ուղեղում բառային սիմվոլների (կոդի) տեսքով: Կոդը ուղեղում ձևավորվող մոդել է, որը միարժեքորեն համապատասխանում է իրական օբյեկտին: Ինֆորմացիայի կոդավորում ասելով` պետք է հասկանալ ուղեղում իրականությունն արտացոլող մոդելների ստեղծումը: Գոյություն ունեն տարբեր տեսակի կոդեր` տեսողական-տարածական, ձայնային, պատկերային, տառային, թվային և այլն: Ի ծնե և կյանքի առաջին տարիներին յուրաքանչյուր մարդու մեջ ձևավորվում է որոշակի տիպի կոդի օգտագործման հակում: Եթե մարդուն օգնենք գտնելու ինֆորմացիայի կոդավորման այն ձևը, որը առավել ընդունելի է նրա համար, ապա նրա մտածողությունը կաշխատի առավել արդյունավետ: Ասվածից հետևում է, որ դասապրոցեսում ուսումնական ինֆորմացիան որքան շատ ձևերով կոդավորվի, այնքան շատ թվով սովորողների կողմից հաջողությամբ կյուրացվի:

Ֆիզիկայի դասավանդման պրոցեսում կիրառվող ինֆորմացիոն բլոկները հարմար է դասակարգել ըստ ինֆորմացիայի կոդավորման ձևերի.
1. բանավոր հաղորդում, տեքստ (հատկապես` սահմանումներ, ձևակերպումներ).
2. աղյուսակներ.
3. բանաձևեր, գրաֆիկներ, նկարներ, սխեմաներ, գծագրեր, լուսանկարներ.
4. ցուցադրական փորձեր և ցուցադրումներ.
5. ինքնուրույն փորձնական աշխատանքներ.
6. տեսաֆիլմեր.
7. ֆիզիկական անիմացիաներ, ֆիզիկական պրոցեսների մոդելավորումներ, որոնք իրականացվում են ժամանակակից ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներով:

Ֆիզիկայի դասերին ինֆորմացիայի հետ կատարվող տարաբնույթ աշխատանքների արդյունքում աշակերտը ձեռք է բերում ընդհանուր ուսուցողական կարողություններ և հմտություններ`
1. ինֆորմացիա ստեղծել և ներկայացնել գրավոր և բանավոր տեսքով,
2. ինֆորմացիայի ներկայացման ժամանակ պահպանել դատողությունների տրամաբանությունը,
3. տիրապետել հիմնավորման մեթոդներին` լրացուցիչ ինֆորմացիայի միջոցով արդեն հայտնի ինֆորմացիան պարզեցնելու և նրա ճշմարտացիությունը հաստատելու համար,
4. կարողանալ ինֆորմացիա փնտրել` օգտագործելով տարբեր տեսակի կատալոգներ, կենսագրական հրատարակություններ, ինֆորմացիայի համակարգման էլեկտրոնային միջոցներ, տեխնիկական տեղեկատուներ և այլն,
5. ինֆորմացիայի աղբյուրի հետ աշխատելիս հստակ ձևակերպել նպատակը,
6. ձևակերպել տեքստի (կամ ինֆորմացիայի մեկ այլ ձևի) հիմնական միտքը, սահմանումների մեջ առանձնացնել հանգուցային բառերը,
7. հիմնական ինֆորմացիան ներկայացնել ինֆորմացիայի երկրորդական աղբյուրների տեսքով` պլան, ալգորիթմ, աղյուսակ, տրամաբանական բլոկ-սխեմաներ, թեզիսներ, ամփոփում, կոնսպեկտ, ռեֆերատ և այլն,
8. վերարտադրել ինֆորմացիան. ՙկարդալ՚ ֆորմուլաները, հավասարումները,
9. վերակոդավորել ինֆորմացիան (տեսողականից` բառայինի, գրաֆիկականի, սիմվոլների և այլն):

1.1 Տեքստ
Տեքստի հետ աշխատանքը կարելի է բաժանել երկու տիպի` տեքստի կամ նրա առանձին մասի հետ աշխատանք` որպես մի ամբողջություն, և աշխատանք` սահմանումների, ֆիզիկական օրենքների, սկզբունքների և կանոնների ձևակերպումների նպատակով: Սակայն երկու դեպքերում էլ, ըստ էության, խոսքը ինֆորմացիայի վերաձևավորման և հաղորդման մասին է (սեղմել կամ ընդարձակել ինֆորմացիան, այն հասցնել ուսուցչին և դասարանին):

Ինչպե՞ս աշխատել տեքստի հետ:
I. Նոր (անծանոթ) տեքստ:
1. Ուշադիր կարդալ ամբողջ տեքստը: Առանձնապես չխորանալով մանրամասների մեջ` փորձել առանձնացնել քննարկված հիմնական խնդիրները և դրանք ձևակերպել հարցերի տեսքով: Ցանկացած տեքստում այդպիսի հիմնահարցերը շատ չեն (մեկ, երկու, առավելագույնը` երեք): Այդ հարցերից յուրաքանչյուրը կարող է դառնալ տեքստի վերնագիրը:
2. Քննարկվող առաջին հարցի համար կազմել կառուցվածքային կոնսպեկտ: Այն կարող է լինել բառերի, սխեմայի կամ նկարի տեսքով: Կոնսպեկտի կամայական ձևի դեպքում այն պետք է պարունակի մի քանի պարտադիր հարց.
ա) Ի՞նչ հիմքով է քննարկվում խնդիրը` փորձնակա՞ն, տեսակա՞ն, թե խառը: Եթե քննարկման հիմքում դրված է փորձը, ո՞րն է (որո՞նք են): Եթե հարցը քննարկվում է` ելնելով որոշակի տեսական դրույթներից, նշել` որոնք են դրանք:
բ) Ի՞նչ եղանակներով է հեղինակը ստացել խնդրի լուծումը:
գ) Առանձնացնել սահմանումները, պայմանավորվածությունները և արված պարզեցումները:
3. Ուսումնասիրել (յուրացնել) քննարկման հիմքում ընկած փորձը կամ փորձերը:
4. Եթե արդյունքը ստացվել է տեսական եղանակով, ապա սովորել հեղինակի առաջարկած եղանակը:
5. Դուրս գրել 3-րդ և 4-րդ կետերը կատարելիս չհասկացված հարցերը` դրանց պատասխանները ինֆորմացիայի այլ աղբյուրներից (ուսուցչից, դասընկերներից կամ այլ գրականությունից) ստանալու համար:
6. Փորձել նույն արդյունքը ստանալ այլ եղանակով:
7. Ուսումնասիրել, թե ինչպես կփոփոխվի վերջնական արդյունքը, եթե փոփոխվեն սկզբնական (կամ պարզեցնող) պայմանները:
8. Աշխատել մտապահել տեքստի տվյալ հատվածի կառուցվածքային սխեման (կոնսպեկտը):

Որպես անծանոթ տեքստի մշակման օրինակ` քննարկենք ՙԻներցիա: Նյուտոնի առաջին օրենքը՚ դասը (դասագրքում այս թեման շարադրված է խիստ անտրամաբանական և խառնաշփոթ ձևով):

Դասում շարադրված նյութին հակիրճ ծանոթացնելուց հետո առաջարկում եմ արագ կարդալ դասագրքի շարադրանքը և առանձնացնել հիմնական հարցերը և, եթե ըմբռնել են, նաև պատասխանները: Տվյալ դեպքում դրանք երեքն են.
1. ի՞նչ պայմաններում է, որ a=0.
2. քանի՞ տեսակի հաշվարկման համակարգ կա (երկու).
3. Երկրի հետ կապված համակարգը իներցիա՞լ է, թե՞ ոչ (ոչ լրիվ):
Դրանից հետո առաջարկում եմ ավելի ուշադիր կարդալ դասի այն հատվածը, որը վերաբերում է առաջին հարցին, և կազմել այդ հատվածի շարադրման հաջորդականության պլանը, իսկ եթե դասարանի մակարդակը թույլ է տալիս` կառուցվածքային պլանը:

Երկրորդ դեպքում ստացվում է մոտավորապես հետևյալ արդյունքը.
1. կանխադրույթ` բնության բոլոր մարմինները փոխազդում են.
2. ազդեցությունների համակշռելիության գաղափարի բացատրություն.
3. հարցի քննարկում երկրի հաշվարկման համակարգում.
ա. ե՞րբ է, որ a=0, և v=0; փորձ
բ. ե՞րբ է, որ a=0, և v#0; փորձ
4. ՙազատ մարմին՚ հասկացության ձևակերպում.
5. եզրակացություն (իներցիայի օրենքը):
Նման ձևով աշակերտներն ինքնուրույն մշակում են մյուս հարցերը: Հաջորդ դասին աշակերտների կազմած պլանների քննարկման և անհասկանալի հարցերի պարզաբանման արդյունքում համատեղ ջանքերով կազմում ենք դասի բլոկ սխեման (տե՜ս վերջում):

II. Ծանոթ (սովորած) տեքստ
Այսպիսի տեքստի հետ աշխատանքն ավելի արդյունավետ կլինի, եթե կազմակերպվի հատուկ ընտրված հարցերի համակարգի օգնությամբ: Հարցերն անհրաժեշտ է ձևակերպել այնպես, որ աշակերտը տեքստում դրանցից մի քանիսի ուղղակի պատասխանները չգտնի: Այս դեպքում նա հարկադրված կլինի արտադրել նոր, երկրորդական ինֆորմացիա: Առաջադրանքը կատարելու համար անհրաժեշտ է.
1. տեքստի մեջ առանձնացնել հարցի հետ անմիջականորեն կապված հատվածը (արդյունավետ է տեքստի վրա մատիտով աշխատելը).
2. ՙքրքրել՚ հիշողությունը (եթե անհրաժեշտ է, օգտվել դասագրքից կամ այլ գրականությունից) այնպիսի ինֆորմացիա հայտնաբերելու համար, որն առնչվում է հարցին.
3. այդ ամենի հիման վրա վերլուծել քննարկվող հարցը և սեփական բառերով ձևակերպել պատասխանը:

Որպես ծանոթ տեքստի հետ աշխատելու օրինակ` քննարկենք ՙՄակածման էլշու-ն մագնիսական դաշտում շարժվող հաղորդիչում՚ դասը: Դասի նյութն ուսումնասիրելուց հետո կարելի է աշակերտներին առաջարկել հարցեր, որոնց ուղղակի պատասխանները դասագրքի տեքստում չկան.
1. Լիցքավորված մասնիկի վրա էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի ազդեցություններն ինչո՞վ են տարբերվում:
2. Ի՞նչ կապ կա էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի միջև:
3. Երբ հաղորդիչը շարժվում է էլեկտրական դաշտում, ինչո՞ւ նրա ներսում տեղի չի ունենում դրական և բացասական լիցքերի տարածական բաժանում:
4. Ինչպե՞ս է կատարվում լիցքերի բաժանումը մագնիսական դաշտում շարժվող հաղորդիչում:
5. Ե՞րբ է դադարում լիցքերի բաժանման պրոցեսը:
6. Առաջարկի՜ր հաստատուն հոսանքի գեներատորի պարզագույն սխեմա:
7. Մոտավորապես գնահատի՜ր քո առաջարկած գեներատորի հիմնական պարամետրերը:

1.2 Սահմանումներ
Գիտական (և ոչ մայն գիտական) տեքստերում հատուկ կարևորություն ունեն սահմանումները: Սահմանումը որոշակի պայմանավորվածություն է ինչ-որ բանի մասին: Ուստի, սկզբունքորեն, չի կարող ճիշտ կամ սխալ լինել: Բայց ժամանակակից գիտությունը (այդ թվում` ֆիզիկան) կառուցված է որոշակի ձևով ընդունված սահմանումների (կամ պայմանավորվածությունների) համակարգի վրա: Այդ սահմանումները փոփոխել չի կարելի: Ֆիզիկայի դասավանդման մեր փորձը ցույց է տալիս, որ աշակերտները լուրջ դժվարությունների են հանդիպում սահմանումները յուրացնելիս: Ֆիզիկայում հանդիպում են չորս տիպի սահմանումներ`
1. սահմանումներ, որոնց օգնությամբ կատարվում է դասակարգում` երևույթները, ֆիզիկական մեծությունները (կամ այլ օբյեկտներ) բաժանվում են խմբերի և ենթախմբերի,
2. սահմանումներ, որոնց օգնությամբ ներմուծվում են տարբեր ֆիզիկական հասկացություններ,
3. սահմանումներ, որոնց օգնությամբ ներմուծվում են ֆիզիկական մեծությունները,
4. սահմանումներ, որոնց օգնությամբ պայմանավորվում ենք ֆիզիկական մեծությունների չափման միավորների մասին:
Սահմանումները սովորելիս նպատակահարմար է աշխատել հետևյալ հաջորդականությամբ:
I. Առաջին և երկրորդ տեսակի սահմանումներ
1. Կարդալ սահմանումը, պարզել` ինչ տիպի է, ինչ երևույթի կամ ֆիզիկական մեծության է վերաբերում: Փոխադրել սահմանման բովանդակությունը:
2. Սահմանման մեջ առանձնացնել այն բառերը (բառակապակցությունները), որոնք կրում են ինֆորմացիոն հիմնական բեռը: Հիմնավորել ընտրությունը:
3. Սահմանումից հերթականությամբ հեռացնել հանգուցային բառերը և հետևել, թե այդ դեպքում ինչպես է փոփոխվում սահմանման իմաստը:
4. Փորձել սահմանումը լրացնել նոր բառերով, պարզել, թե ինչ կստացվի դրանից:
5. Պատկերել սահմանումը համապատասխան բլոկ սխեմայի կամ նկարի տեսքով:
II. Երրորդ տիպի սահմանումներ
1. Հասկանալ, թե տվյալ մեծությունը մարմնի (դաշտի) կամ երևույթի որ հատկությունն է բնութագրում:
2. Սահմանումը ճիշտ ձևակերպելու համար բավական է բառերով կարդալ այն բանաձևը, որով ներմուծվում է տվյալ ֆիզիկական մեծությունը:
III. Չորրորդ տիպի սահմանումներ
Այս տիպի սահմանումները միշտ կազմված են երկու ինֆորմացիոն բլոկներից: Առաջինն այն է, որ տվյալ մեծության միավորը համասեռ է այդ մեծության հետ (նույնպիսի մեծություն է, ինչ որ չափվող մեծությունը): Մյուս ինֆորմացիան վերաբերում է կոնկրետ միավորի մասին պայմանավորվածությանը: Ցանկացած մեծության միավոր կարելի է սահմանել երկու ձևով: Այդ ձևերը ցույց տանք կոնկրետ մեծության` արագության օրինակի վրա:
Առաջին եղանակ

Սահմանում`
Որպես արագության միավոր` ընդունում են այն հավասարաչափ շարժվող մարմնի արագությունը (արագության միավորը մի ինչ-որ մարմնի արագություն է),
որը մեկ վայրկյանում կատարում է մեկ մետր տեղափոխություն (սրանով էլ պայմանավորվում ենք, թե հատկապես ո՜ր մարմնի արագությունն ենք ընդունում որպես միավոր):

Ինչպես երևում է բերված օրինակից, միավորի մասին պայմանավորվելիս այդ մեծության մուտքային բանաձևի մեջ մտնող բոլոր մեծությունների համար ընտրում ենք ՙմեկ՚ արժեքը: Բերված օրինակում արագության V= s/t բանաձևի մեջ ընդունում ենք, որ t=1վ, և s=1մ:
Երկրորդ եղանակ
V= s/t բավաձևից ստանում ենք` [V] = [s] / [t] =1մ/1վ:
Սահմանում: ՄՀ-ում որպես արագության միավոր ընդունված է 1մ/վ-ը: 1մ/վ-ը այն հավասարաչափ շարժվող մարմնի արագությունն է, որը 1վ-ում կատարում է 1մ տեղափոխություն:
[A] այսպես պայմանավորված է նշանակել ցանկացած A մեծության միավորը:

1.3 Ֆիզիկական մեծություն
Ֆիզիկական մարմինները և տարբեր տեսակի ֆիզիկական դաշտերը, որոնք օժտված են բազմապիսի հատկություններով, կազմում են բնությունը: Իրար հետ տարաբնույթ փոխազդեցությունների հետևանքով ֆիզիկական մարմինների և դաշտերի հատկություններն անընդհատ փոփոխվում են: Այդ փոփոխություններն անվանում են երևույթներ (պրոցես): Ֆիզիկական մարմինները (դաշտերը), դրանց հատկությունները և երևույթները գոյություն ունեն մարդու գիտակցությունից անկախ (օբյեկտիվորեն): Բնությունը ուսումնասիրելու համար ներմուծվում են տարբեր ֆիզիկական մեծություններ: Յուրաքանչյուր ֆիզիկական մեծություն բնութագրում է մարմնի (դաշտի) կամ երևույթի որևէ հատկություն:

Ֆիզիկական մեծությունը ներմուծելիս պետք խոսել հետևյալ հարցերի մասին.
1. մարմնի (դաշտի) կամ երևույթի ո՞ր հատկությունն է բնութագրում տվյալ մեծությունը և ի՞նչ պայմանավորվածությամբ է ներմուծվում.
2. տալ մեծության սահմանումը.
3. տալ այդ մեծության չափման միավորի սահմանումը, չափման միավորն արտահայտել ՄՀ-ի հիմնական միավորներով.
4. բացատրել մեծության ֆիզիկական իմաստը (ի՞նչ է ցույց տալիս այդ մեծությունը).
5. պարզաբանել` վեկտորակա՞ն է, թե՞ սկալյար, եթե վեկտորական է, ապա նշել` ինչպե՞ս է ուղղված, եթե սկալյար է, նշել` ինչպիսի՞ արժեքներ կարող է ընդունել.
6. խոսել տվյալ մեծության չափման գործիքի մասին:
Ծանոթություն:
- Երբեմն հնարավոր չէ մեծությանը ֆիզիկական իմաստ տալ: Այդ դեպքում 4-րդ կետը բաց ենք թողնում:
- Ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում ոչ բոլոր ֆիզիկական մեծությունների չափման գործիքների մասին է խոսվում: Շատ դեպքերում էլ մեծությունների չափման համար գործիքներ չկան, և դրանք չափվում են ոչ ուղղակի ճանապարհով:
2. Ֆիզիկական մեծությունների աղյուսակներ
Ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում աշակերտը ստիպված է գործ ունենալ ֆիզիկական մեծությունների տարբեր աղյուսակների հետ: Սովորաբար աղյուսակներն օգտագործվում են խնդիրների լուծման ժամանակ: Բայց ինֆորմացիայի մշակաման, երկրորդային ինֆորմացիայի ստեղծման իմաստով աղյուսակները անհամեմատ ավելի մեծ հնարավորություններ ունեն: Աղյուսակների հետ արդյունավետ է աշխատել հետևյալ հաջորդականությամբ:
1. Ո՞ր մեծության համար է կազմված աղյուսակը:
2. Ի՞նչ է պատկերված աղյուսակում (ո՞ր մեծությունների միջև եղած առնչությունն է ցուցադրում աղյուսակը):
3. Աղյուսակում մեծություններն ի՞նչ միավորներով են տրված:
4. Ի՞նչ օրինաչափություններ ես նկատում աղյուսակում:
5. Առաջարկի՜ր այդ օրինաչափությունների քո բացատրությունը:
6. Հայտնաբերված օրինաչափություններից կա՞ն բացառություններ, և ինչի՞ հետ են դրանք կապված:
7. Ի՞նչ գործնական նշանակություն ունեն աղյուսակի տվյալները:
Աղյուսակների կիրառմամբ արդյունավետ աշխատանք է սեփական խնդիրների կազմումը: Դրա համար աշակերտը պետք է ունենա զարգացած երևակայություն, որպեսզի պատկերացնի խնդրում նկարագրվող իրադրությունը, տրամաբանական մտածողություն, որպեսզի ճիշտ պլանավորի խնդրի լուծման քայլերի հաջորդականությունը: Նա պետք է լավ հասկացած լինի թեման, որի վերաբերյալ կազմում է խնդիրը, իմանա ֆորմուլաները, տիրապետի տերմինաբանությանը, կարողանա իր մտքերն արտահայտել բառերով: Այս տիպի աշխատանքը բավականաչափ բարդ է, ուստի 7-րդ դասարանում պետք է խրախուսել աղյուսակային տվյալների օգտագործմամբ նույնիսկ մեկքայլանի խնդիրների կազմումը: Ավելի բարձր դասարաններում կարելի է կազմել բազմաքայլ խնդիրներ, որոնցում օգտագործվում են տվյալներ մի քանի աղյուսակներից:

3. Բանաձևեր
Բանաձևը (ֆորմուլա) անալիտիկ տեսքով արտահայտում է ֆիզիկական մեծությունների միջև գոյություն ունեցող ֆունկցիոնալ կախվածությունը: Դա ինֆորմացիայի կոդավորման այն ձևն է, որում ինֆորմացիան խտացված է առավելագույն չափով: Դա է պատճառը, որ աշակերտները սովորաբար դժվարանում են բանաձևում պարունակվող ինֆորմացիան վերծանելիս (կոդավորման ձևը փոխելիս): Ֆիզիկայում հանդիպող բանաձևերը բաժանվում են երկու, խիստ տարբեր, խմբերի: Առաջին խումբը կազմում են այն բանաձևերը, որոնցով սահմանվում են ֆիզիկական մեծությունները: Դրանք կարելի է անվանել մուտքային բանաձևեր: Այդ տիպի բանաձևերը` որպես սահմանումներ, պայմանավորվածություններ են, ուստի չեն կարող ստացվել ո՜չ տեսականորեն և ո՜չ էլ փորձնականորեն: Որպես օրինակ` քննարկենք արագության բանաձևը` v=s/t: Այս բանաձևով ներմուծում են արագություն կոչվող ֆիզիկական մեծությունը: Ուղղագիծ հավասարաչափ շարժման սահմանումից հետևում է, որ այս շարժման դեպքում s/t հարաբերությունը հաստատուն մեծություն է, իսկ անհավասարաչափ շարժման դեպքում այն փոփոխական է, և տարբեր հավասարաչափ շարժումների համար այդ հարաբերությունը տարբեր է: Այսպիսով s/t հարաբերությամբ իրարից տարբերվում են մի կողմից` հավասարաչափ և անհավասարաչափ շարժումները, մյուս կողմից` տարբեր հավասարաչափ շարժումները: Քանի որ նշված հարաբերությունը այդքան կարևոր է հավասարաչափ շարժման համար, պայմանավորվել են նրան անուն տալ և անվանել են ուղղագիծ հավասարաչափ շարժման արագություն: Այսպես է ստացվել v=s/t բանաձևը: Բանաձևերի երկրորդ, անհամեմատ բազմաքանակ խումբը կազմում են այն բանաձևերը, որոնք կապ են հաստատում արդեն ներմուծված ֆիզիկական մեծությունների միջև: Այս բանաձևերը կա՜մ ստացվում են այլ բանաձևերից` մաթեմատիկական ձևափոխությունների միջոցով (տեսականորեն), կա՜մ փորձերից:

Բանաձևը վերլուծելիս պետք է տալ հետևյալ հարցերի պատասխանները:
1. Ո՞ր խմբին է պատկանում տվյալ բանաձևը:
2. Ինչպե՞ս է կոչվում բանաձևը (ֆիզիկայում հանդիպող շատ բանաձևեր անվանումներ ունեն):
3. Ի՞նչ ֆիզիկական մեծություններ է կապում այդ բանաձևը:
4. Մաթեմատիկական ի՞նչ կախվածություն է արտահայտում բանաձևը:
5. Ի՞նչ ֆիզիկական իմաստ ունի տվյալ կախվածությունը:
6. Բանաձի մեջ կա՞ն արդյոք հաստատուն գործակիցներ. և եթե կան, ի՞նչ են կոչվում:
7. Ի՞նչ ֆիզիկական իմաստ ունեն բանաձևի մեջ մտնող հաստատուն գործակիցները:
8. Ի՞նչ լրացուցիչ բանաձևեր կարելի է ստանալ տվյալ բանաձևից:
9. Ստացված բանաձևերն ունե՞ն ֆիզիկական իմաստ , եթե ունեն, ապա ինչպիսի՞:

Պետք է կատարել նաև հետևյալ առաջադրանքները.
1. պարզել բանաձևի կիրառության սահմանները.
2. կարողանալ ստանալ բանաձևը տեսականորեն. եթե այն ստացվում է փորձով, ապա նկարագրել փորձը:

4. Ֆիզիկական ՙսիլոգիզմի՚ լուծում
Սիլոգիզմ կոչվում է այն մտավոր եզրահանգումը, երբ երկու կատեգորիկ դատողություններից, որոնք կապված են ընդհանուր (միջին) տերմինով, ստացվում է երրորդ դատողությունը` եզրակացությունը, որի մեջ միջին տերմինը չի մտնում: Ֆիզիկայում որպես կատեգորիկ դատողություններ կարող են լինել երկու անկախ բանաձևեր: Միջին անդամը կլինի այն ֆիզիկական մեծությունը, որը մտնում է երկու բանաձևերի մեջ: Այդ դեպքում եզրակացությունը կլինի ստացված նոր բանաձևը: Այդպիսի բանաձևեր կարող են շատ լինել` քանի մեծություն որ կմնա սիլոգիզմը լուծելուց հետո: Այս տիպի աշխատանքի ժամանակ նոր բանաձևերի ստացումն ինքնանպատակ չէ, չնայած ինքնուրույն, տրամաբանական ճանապարհով ստացված, առավելագույն չափով խտացված ինֆորմացիան նույնպես կարևոր է: Աշխատանքի հիմնական նպատակը ստացված նոր բանաձևերի ֆիզիկական իմաստի բացահայտումն է, ֆորմուլաների ետևում ֆիզիկական օրինաչափությունները տեսնելը: Ըստ էության, աշակերտը կատարում է մտավոր բարդ աշխատանք` նոր ֆորմուլաների ստացում, դրանցում պարունակվող ինֆորմացիայի ընդարձակում և վերակոդավորում: Քննարկենք մի օրինակ:
Առաջին կատեգորիկ դատողություն` U=A/q:
Երկրորդ կատեգորիկ դատողություն` I=q/t:
Միջին անդամը` լիցքը (q):
Երկու բանաձևերից արտաքսելով լիցքը` ստանում ենք մի շարք բանաձևեր, որոնցից մեկը`A=IUt համարենք հիմնական, մյուս երեքը` լրացուցիչ: Հիմնական բանաձևը հետազոտում ենք ըստ վերևում տրված ալգորիթմի, պարզում նրանում պարունակվող ֆիզիկական իմաստը, փորձով ստուգում բանաձևը: Օգտվելով Օհմի օրենքից` ձևափոխում ենք հիմնական բանաձևը և հանգում Ջոուլ–Լենցի օրենքն արտահայտող բանաձևին: Բառերով ձևակերպում ենք ստացված արդյունքը (ձևակերպում ենք Ջոուլ–Լենցի օրենքը):

5. Ծածկագիր խնդիրների լուծման համար
Թեմայի ամփոփման և աշակերտներին տվյալ թեմայի վերաբերյալ խնդիրների լուծմանը նախապատրաստելիս նպատակահարմար է անցկացնել մրցույթ` ՙԽնդիրների լուծման համար լավագույն ծածկագիրը՚: Աշխատանքի իմաստն այն է, որ սովորողները կազմեն տվյալ թեմային վերաբերող բանաձևերի տրամաբանական-կառուցվածքային բլոկ-սխեման կամ, ինչպես անվանում են, քլաստերը: Քլաստերը ինֆորմացիայի կոդավորման ձև է, երբ առավելագույն չափով սեղմված ինֆորմացիան (տվյալ դեպքում` ֆորմուլաների տեսքով) ներկայացվում է նկարի օգնությամբ: Էջի մեջտեղում գրվում կամ նկարվում է հիմնական բառը (իդեան, թեման, տվյալ դեպքում` ֆորմուլան), որը կանվանենք քլաստերի միջուկ, իսկ դրանից տարբեր ուղղություններով սլաքների օգնությամբ նշվում են այն բառերը, իդեաները, թեմաները, իսկ քննարկվող դեպքում` ֆորմուլաները, որոնք տրամաբանորեն կապված են միջուկի հետ: Արդյունքում բավականաչափ մեծ ծավալի ինֆորմացիան սեղմվում է և ներկայանում յուրատեսակ ՙողկույզի՚ կամ ՙթփի՚ տեսքով: Ցանկացած տարիքի և զարգացման մակարդակ ունեցող աշակերտի համար այս տիպի աշխատանքը հետաքրքիր է, ստեղծագործական, և նրան ինքնարտահայտման հնարավորություն է տալիս: Իր համար աննկատ` աշակերտը սովորում է ամփոփել ու համակարգել յուրացրած նյութը, գտնել տրամաբանական կապեր, պլանավորել խնդիրների լուծման հնարավոր ուղիները: Ամենաթույլ աշակերտներին թույլատրում ենք աշխատանքի ընթացքում օգտվել դասագրքից կամ իր աշխատանքային տետրից: Ստորև բերված է այդպիսի աշխատանքի մի օրինակ, որը կազմված է գազի վիճակի ընդհանուր հավասարման վերաբերյալ խնդիրների լուծման համար:

6. Գրաֆիկներ
Ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում գրաֆիկները կարևոր դեր ունեն: Դրանք օգտագործվում են տեսական նյութի շարադրման, խնդիրների լուծման և փորձնական աշխատանքների ժամանակ: Դա պատահական չէ, քանի որ ինֆորմացիայի կոդավորումը գրաֆիկի տեսքով հնարավորություն է տալիս ապահովել դրա շատ մեծ խտացում: Ինֆորմացիան համապատասխան գրաֆիկով ներկայացնելու (ուղիղ խնդիր) և տրված գրաֆիկում պարունակվող ինֆորմացիան բացելու (հակառակ խնդիր) համար աշակերտից պահանջվում են մտավոր բազմաթիվ գործողություններ` վերլուծություն, սինթեզ, վերացարկում, համեմատում, ընդհանրացում, մասնավորեցում և այլն: Բնական է, որ գրաֆիկների հետ կատարվող աշխատանքները զարգացնում են սովորողների նշված մտավոր հմտությունները: Նշենք, որ աշակերտներն ավելի լավ կատարում են ուղիղ խնդիրը (ինֆորմացիայի սեղմումը, տվյալ դեպքում` առնչությունը պատկերող գրաֆիկի կառուցումը), քան հակառակ խնդիրը` պատրաստի գրաֆիկից առավելագույն ինֆորմացիա ՙդուրս քաշելը՚: Ուստի ավելի հաճախակի պետք է դիմել հենց այդ տիպի աշխատանքներին: Գրաֆիկի ՙընթերցումը՚, բացի թվային տվյալներ հաշվելուց, աշակերտին սովորեցնում է`
- բացատրել գրաֆիկով պատկերված առնչության ֆիզիկական էությունը,
- բացատրել գրաֆիկի հատուկ կետերի ֆիզիկական իմաստը,
- իրար հետ համեմատել տարբեր կախվածություններ, բացատրել դրանց նմանությունների և տարբերությունների ֆիզիկական պատճառները,
- տալ կախվածությունների մաթեմատիկական մեկնաբանությունը, հաշվել բանաձևի մեջ մտնող հաստատուն գործակիցները,
- պարզել գրաֆիկով սահմանափակված պատկերի ֆիզիկական իմաստը;

Գրաֆիկի ուսումնասիրությունը հարմար է կատարել հետևյալ պլանով.
1. ի՞նչ ֆիզիկական առնչություն է պատկերում գրաֆիկը.
2. ի՞նչ մեծություններ են տեղադրված առանցքներով և ի՞նչ միավորներով են չափվում.
3. ի՞նչ կոր է կախվածության գրաֆիկը.
4. ո՞ր մաթեմատիկական բանաձևով է արտահայտվում այդ մեծությունների միջև կախվածությունը.
5. գրաֆիկի հատուկ կետերը և դրանց ֆիզիկական մեկնաբանությունը.
6. ի՞նչ ինֆորմացիա կարելի է ստանալ գրաֆիկից.
7. գրաֆիկի օգնությամբ ինչպե՞ս հաշվել բանաձևի մեջ մտնող հաստատուն գործակիցները.
8. ի՞նչ խնդիրներ կարելի է լուծել գրաֆիկի օգնությամբ:
7. Սխեմա, գծագիր, նկար

ՙԻ՞նչ ես տեսնում նկարում՚. սա է այն առաջին և հիմնական հարցը, որ ծագում է որևէ սխեմա, գծագիր կամ նկար ուսումնասիրելիս (հետագայում բոլորը կանվանենենք մի բառով` նկար):

Այս հարցը աշակերտների մեծ մասի համար դժվար է, և քիչ թվով աշակերտներ կարող են ինքնուրույն գտնել ճիշտ պատասխանը: Պատճառն այն է, որ աշակերտը պետք է բացի մեծ ծավալի ինֆորմացիա, որը կոդավորված է տարատեսակ սիմվոլներով: Ո՞րն է լավ արդյունքի հասնելու ճանապարհը: Նախ աշակերտը ըմբռնում է սիմվոլների իմաստները և նրանց միջև եղած կապերը: Այնուհետև նա ներքին խոսքի միջոցով վերակոդավորում է նկարը սիմվոլներից բառայինի և վերջապես բարձրաձայն տալիս է պատասխանը: Այդ պատասխանը միայն մասամբ կարող է վերարտադրել ներքին խոսքը: Ներքին խոսքն իր հերթին, կախված աշակերտի անհատական զարգացման առանձնահատկություններից, գիտելիքների և հմտությունների առկա քանակից ու որակից, միշտ չէ, որ լրիվ վերարտադրում է սիմվոլներում պարունակվող ամբողջ ինֆորմացիան: Այնպես որ, մտածողության յուրաքանչյուր քայլում սկզբնական ինֆորմացիայի որոշ մասը կորսվում կամ աղավաղվում է: Դա ի վերջո հանգեցնում է նրան, որ պատասխանը կա՜մ թերի է լինում, կա՜մ սխալ: Որպեսզի մանրամասները չկորցնենք, անհրաժեշտ է նկարը տրոհել առանձին կտորների, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր անունը և նշանակությունը: Որպեսզի չկորցնենք իմաստը, անհրաժեշտ է հնարավորին չափ շատ ներքին կապեր գտնել առանձին կտորների միջև: Այսպիսով նախ նկարը տրոհում ենք առանձին կտորների, այդ կտորների միջև հաստատում ներքին կապեր և նորից հավաքում ենք նկարը` ձգտելով այնպես հավաքել, որ ամեն ինչ իր տեղն ընկնի: Եթե ամեն ինչ իր տեղը չի ընկնում, ապա ծագում է պրոբլեմային իրավիճակ, որը ուսուցիչը կարող է օգտագործել հարցի հետագա ուսումնասիրության նպատակով: ՙԻ՞նչ ես տեսնում նկարում՚ բարդ հարցը բաժանենք ավելի փոքր հարցերի:

1. Ի՞նչ է պատկերված նկարում (թվարկել նկարի մեջ մտնող բոլոր օբյեկտները (օբյեկտ ասելով` հասկանալու ենք ֆիզիկական մարմիններ, առանձին մասեր, չափիչ գործիքներ, սարքավորումներ, գրաֆիկի հատվածներ, ընդունված պայմանական նշաններ, սիմվոլներ և ընդհանրապես այն ամենը, ինչը պատկերված է որպես ամբողջություն), օյեկտներին անուններ տալ, եթե հնարավոր է և անհրաժեշտ, որոշել օբյեկտները բնութագրող ֆիզիկական մեծությունները):
2. Պարզել յուրաքանչյուր օբյեկտի ֆունկցիաները (ի՞նչ դեր է կատարում տվյալ օբյեկտը ամբողջի համատեքստում):
3. Ինչպե՞ս է յուրաքանչյուր օբյեկտ կապված մյուս օբյեկտների հետ:
4. Տվյալ օբյեկտի ո՞ր հատկություններն են փոփոխվում և ինչո՞ւ:
5. Առանձին օբյեկտի որևէ հատկություն փոփոխելիս մյուս օբյեկտների ո՞ր հատկությունները և ինչպե՞ս են փոփոխվում:
6. Ի՞նչ օրենք, երևույթ կամ կանոն է նկարագրում նկարը:
8. Ֆիզիկական փորձ (ցուցադրական), տեսահոլովակներ, համակարգչային անիմացիոն մոդելներ

Դասարանում ցուցադրվող փորձերը, տեսահոլավակները, համակարգչային անիմացիայի միջոցներով մոդելավորված ֆիզիկական փորձերը հսկայածավալ ինֆորմացիա են պարունակում (միաժամանակ տեսողական և լսողական): Ուստի դրանք ցուցադրելուց առաջ աշակերտների համար պետք է հստակ ձևակերպել ցուցադրման նպատակը: Ինչպես նկարի ուսումնասիրության ժամանակ, պետք է կենտրոնացնել և ուղղորդել աշակերտների ուշադրությունը, մինչև որ նրանք վարժվեն դա ինքնուրույն անելուն: Ի տարբերություն նկարի, ֆիզիկական փորձը ժամանակի ընթացքում փոփոխվող երևույթ է: Իրեն հասնող ինֆորմացիայի ընկալման և վերակոդավորման համար աշակերտը շատ քիչ ժամանակ ունի: Դրա հետևանքով ինֆորմացիայի որոշակի մասը չի ֆիքսվում և հետևաբար հետագա վերամշակման չի ենթարկվում: Ընկալված ինֆորմացիայի վերակոդավորման շղթան նույնն է, ինչ որ նկարի դեպքում: Աշակերտը ընդունած լսողական-տեսողական ինֆորմացիան վերակոդավորում է բառայինի` ներքին ձայնով, այնուհետև վերարտադրում է այն բարձրաձայն, երբ պատմում է տեսածն ու լսածը: Բնականաբար այս դեպքում ուսումնական ինֆորմացիայի ավելի մեծ մասն է կորսվում կամ աղավաղվում: Այդ է պատճառը, ու աշակերտների մեծ մասը չի կարողանում լրիվ և տրամաբանված վերարտադրել տեսածն ու լասածը:

Ակախ ամեն ինչից` աշակերտը պետք է կարողանա`
- ճիշտ և ամբողջական ձևակերպել փորձի նպատակը,
- նկարագրել փորձում օգտագործվող սարքավորումները,
- նկարագրել փորձի ընթացքը,
- նշել, թե ի՞նչ մեծություններ են անմիջականորեն չափվում փորձի ժամանակ, և ի՞նչ մեծություններ են որոշվում,
- ձևակերպել փորձի արդյունքները,
- վերլուծել փորձի արդյունքները,
- անել համապատասխան եզրակացություններ:

Ֆիզիկական փորձի (իրական, տեսահոլովակային, թե համակարգչային` կարևոր չէ) նկարագրման պլանը.
1. ձևակերպել, թե ինչ երևույթ կամ օրինաչափություն է ցուցադրում փորձը.
2. թվարկել փորձի սարքավորման հիմնական բաղկացուցիչ մասերը.
3. անել փորձը մեկնաբանեղ սխեմատիկ նկարներ.
4. շարադրել փորձի ընթացքը և արդյունքները.
5. ինչ պայմաններ կարելի է փոփոխել փորձի ընթացքում. ինչպե՞ս դրանք կազդեն արդյունքների վրա.
6. անել համապատասխան եզրակացություններ:

Աշխատանք ժամանակակից էլեկտրոնային միջոցներով
Ժամանկակից համակարգչային, տեսահոլովակային և այլ տեխնիկական միջոցների կիրառումը հանգեցնում է աշակերտին հաղորդվող ուսումնական ինֆորմացիայի առավելագույն խտացման: Այդ միջոցների կիրառման ժամանակ պետք է զգույշ լինել և շատ չհրապուրվել դրանցով: Ուսուցման ժամանակակից տեխնիկական միջոցներն ունեն իրենց դրական և բացասական կողմերը: Այդ միջոցների օգնությամբ ֆիզիկական փորձերի ցուցադրումները դառնում են ավելի դիդակտիկ, ավելի տեսանելի: Բայց դա ուղեկցող էֆեկտ է: Առավել կարևոր է կարողանալ նոր միջոցների կիրառությամբ զարգացնել աշակերտների մտածելու ընդունակությունները: Համակարգչային բազմապիսի ծրագրերը, որոնք թույլ են տալիս մոդելավորել ֆիզիկական փորձը, հզոր գործիք են ուսուցչի ձեռքում: Կոմպյուտերային փորձն ունի մի շարք առավելություններ իրական ցուցադրական փորձի նկատմամբ: Փորձը կարելի է իրականացնել շատ դանդաղ և դիտել երևույթի այնպիսի մանրամասներ, որոնք իրական փորձի ժամանակ մնում էին աննկատ: Շատ ծրագրեր թույլ են տալիս կառուցել երևույթը նկարագրող ֆիզիկական մեծությունների միջև եղած կախվածությունների գրաֆիկները և աշխատել դրանց հետ: Կարևոր է, որ կարելի է փոփոխել պարամետրերը (փորձի պայմանները), տեսնել, թե այդ փոփոխություններն ինչպես են ազդում արդյունքների վրա: Բայց պետք է հստակ պատկերացնել, թե դասի ժամանակ ինչու և ինչպես է օգտագործվելու տվյալ ծրագիրը, ընտրել կոնկրետ իրավիճակում ծրագրի օգտագործման մեթոդապես առավել նպատակահարմար ձևը և դրա հիման վրա գրագետ ձևակերպել դիդակտիկ խնդիրները:

Շատ կարևոր է, թե որտեղ է անցկացվում դասը, և ինչպես է կահավորված կաբինետը: Երբ դասարանը նորմալ է կոմպլեկտավորված (մինչև 25 աշակերտ), իդեալական է, եթե կաբինետում կա համակարգիչ, պրոեկտոր, թվային տեսախցիկ, տեսամագնիտոֆոն: Հնարավոր է ֆիզիկական փորձ իրականացնել, նույն երևույթի վերաբերյալ տեսաֆիլմեր և ֆիզիկական անիմացիաներ դիտել, երևույթի` համակարգչային մոդելավորումով տարբերակը ուսումնասիրել: Կարող է թվալ, որ այդ դեպքում աշակերտների կողմից ուսումնասիրվող նյութի խորը և ամբողջական յուրացումն ապահոված է: Բայց վստահաբար կարելի է պնդել, որ դա այդպես չէ: Աշակերտների որոշ մասը չի հասցնում ինֆորմացիայի հաղորդման մի աղբյուրից արագ անցնել մյուսին, չի կարողանում հարմարվել դասի այդ գերարագ ռիթմին, չի սիրում լսել կադրի ետևից հնչող ձայնը և պրոեկտորի էկրանից գծագրեր արտագծել: Աշակերտները վարժված են դասարանի հաճելի, մտերմիկ մթնոլորտին, որտեղ կավիճ է, գրատախտակ, ուսուցչի հանգիստ, անշտապ ձայն, շտապողականություն չկա, ինֆորմացիայի հաղորդման ձևը արագ արագ չի փոփոխվում: Աշակերտները հասցնում են պատկերացնել, մտածել, երևակայել, այսինքն` հենվելով իրենց գիտելիքների, հիշողության և կյանքի փորձի վրա` ամբողջացնում են այն պատկերները և գաղափարները, որոնց մասին խոսում է ուսուցիչը: Բայց…. Իսկ ո՞րն է ոսկե միջինը: Դժվար է միարժեք պատասխանել: Թվարկենք ուսուցման էլեկտրոնային միջոցների կիրառման դրական և բացասական կողմերը: Կարծում ենք` դա կօգնի ուսուցչին ճիշտ կառուցել դասը:

Էլեկտրոնային միջոցների կիրառման բացասական կողմերը
1. Տարբեր ձևերով կոդավորված ինֆորմացիայի չափազանց մեծ խտությունը, որը աշակերտները միշտ չէ որ հասցնում են ընկալել և վերամշակել:
2. Էլեկտրոնային միջոցները ձանձրացնում են, աշակերտները վարժվում են էլեկտրոնային արտադրանքի այս կամ այն տեսակին, կտրուկ նվազում է հետաքրքրությունը:
3. Դասապրոցեսից դուրս է մղվում աշակերտի և ուսուցչի կենդանի, զգացմունքային հաղորդակցումը:
4. Ուսուցչի ձայնին վարժված աշակերտը դժվարությանբ է վարժվում կադրի ետևից հնչող տարբեր տոնայնությամբ ձայներին, որի հետևանքով ինֆորմացիայի որոշ մաս կորսվում է:
5. Աշակերտը զրկված է սեփական ցանկությամբ փորձի պարամետրերը փոփոխելու հնարավորությունից, քանի որ պրոցեսի մոդելավորումը կազմակերպվում և ուղղորդվում է ուսուցչի կողմից:
6. Աշակերտը դասն ընկալում է որոշ չափով որպես ներկայացում, որում ինքը կատարում է ոչ թե անմիջական մասնակցի, այլ կողմնակի դիտողի դեր:

Նշենք, որ եթե կա հնարավորություն կազմակերպելու անհատական կոմպյուտերային աշխատանք, նշված թերություններից շատերը վերանում են:
Էլեկտրոնային միջոցների կիրառման դրական կողմերը
1. Երևույթն ամենայն մանրամասնությամբ, առանց ուշադրությունը շեղող էֆեկտների դիտելու հնարավորություն է լինում:
2. Գծագրերը, գրաֆիկները, փորձերի սարքավորումները պատկերվում են հստակ, առանց երկրորդական մանրամասների:
3. Պրոցեսները կարելի է կրկնել բազմաթիվ անգամներ, կանգնեցնել ցանկացած տեղում, ետ պտտել: Դա ուսուցչին թույլ է տալիս անհրաժեշտ տեղում կետրոնացնելու աշակերտների ուշադրությունը, տալու մանրամասն բացատրություններ:
4. Կարելի է փոփոխել փորձի պարամետրերը, հիպոթեզներ առաջադրել և դրանք անմիջապես ստուգել կոմպյուտերային փորձի միջոցով:
5. Թույլ է տրվում ստանալ և ուսումնասիրել փորձին վերաբերվող տարբեր գրաֆիկներ:
6. Կարելի է կոմպյուտերային մոդելն օգտագործել սեփական խնդիրներ կազմելու համար:
7. Կարելի է դիմել տեսական նյութին, ստանալ պատմական տեղեկատվություն, սահմանումները և օրենքները բերել էկրանի վրա և անշտապ աշխատել դրանց հետ:
8. Ցուցադրումներն ուղեկցվում են հեղինակային խոսքով (հաճախ նաև տարբեր երաժշտական էֆեկտներով), որոնք ցանկության դեպքում կարելի է անջատել: