"DPIR N:3"

Սեմյոն Սոլովեյչիկ
ՀՈԳԱՏԱՐ ԵՐԵԽԱՆԵ՞Ր

Ընտանեկան սովորական իրավիճակ է:
- Կոլյա', հացի' գնա:
- Հիմա:
- Կոլյա', հացի գնա':
- Դե, հիմա, էլի':
- Կոլյա, քանի՞ անգամ ասեմ:
Կոլյան փողը, պայուսակը վերցնում ու գնում է խանութ: Նա դա անում է ամեն օր, դա նրա ՙընտանեկան պարտականությունն է՚, ինչը գովերգվում է բոլոր մանկավարժական գրքերում (ՙԵրեխաները պետք է մշտական ընտանեկան պարտականություններ ունենան՚), բայց ամեն օր լավ մշակված տեսարանը կրկնվում է բացարձակորեն միանման` սյուժեն, հնչերանգը, դիմախաղը և նույնիսկ որդու քայլվածքը` հատուկ մշակված քայլվածք, որը կարծես արտահայտում է. ՙՈ¯նց եք ինձ բոլորդ զզվեցրել՚: Եթե մայրը մի օր դուրս գա իր դերից և Կոլյային չհիշեցնի ՙընտանեկան պարտականությունները՚, նա իսկի չի էլ մտածի խանութ գնալու մասին: Խանութ գնալու գործը Կոլյայինն է, իսկ Կոլյայի աշխատանքի մասին հոգսը` մայրիկինը:

Իսկ դպրոցակա՞ն գործերը: Իրականում սովորողը` դպրոց գնացողը, դաս սովորողը, որդին է, բայց ո՞վ է մտածում, թե դաս սովորելու ժամանակն է, թե արդեն դպրոց գնալու ժամանակն է, թե չէ ուշացումն անխուսափելի է: Մայրը: Նա է համառություն ցուցաբերում և որդուն ստիպում դպրոցն ավարտել, հետո աշխատանք գտնելուն ու մասնագիտություն ստանալուն է օգնում. ամեն ինչ նա է անում, և հենց այս հոգսերի հետ է մշակվում ամուր բնավորությունը:

Երբեմն չենք էլ նկատում, որ բնավորություն դաստիարակում է ոչ այնքան աշխատանքը, իրական գործողությունը, որքան դրա մասին հոգալը, դա կատարելու սեփական ձգտումը:

Երբ կարդում ենք, թե դպրոցականներն իրենց ձեռքերով մարզադաշտ են կառուցել կամ վերասարքավորել են ֆիզիկայի կաբինետը, ձեռնպահ մնանք հիանալուց: Հասկանալի է, որ աշխատանքը կոփում է մարդուն, ունակություններ ձևավորում, բայց նրա գլխավոր դաստիարակչական արժեքը դա չէ: Գլխավոր հարցն այն է, թե ո՞ւմ խնդիրն է եղել մարզադաշտ կառուցելը կամ կաբինետ վերասարքավորելը: Ո՞վ է նախագծել, ո՞վ է առավոտներն արթնացել սպասվող աշխատանքի մասին մտածելով: Դպրոցի տնօրե՞նը: Ուսուցի՞չը: Թե՞ իրենք` երեխաները: Ով խնդիր դրեց, նա էլ բնավորություն ցուցաբերեց, նա էլ աշխատանքի ավարտից հետո լրիվ բավարարվածություն ստացավ, իրականում նա և միայն նա էլ դաստիարակվեց: Ցանկացած աշխատանք դաստիարակում է, բայց պետք է հստակել, թե ո'ւմ:

Ինքներս հիմնականում այնպիսի պայմաններում ենք մեծացել, որ, բնականաբար, հազար ու մի հոգս էր ընկնում մեր գլխին: Մեզանից ոմանք 12-13 տարեկանում արդեն զբաղվում էին տնտեսությամբ, 14 տարեկանում աշխատում էին գործարանում: Եվ շատ լավ գիտենք, թե դժվար պայմաններում ինչպես պետք է երեխաներին դաստիարակել. կարելի է ասել, այդպիսի դաստիարակության բազմադարյան փորձ ունենք:

Բայց ինչպե՞ս երեխաներին դաստիարակենք բարօրության պայմաններում:
Այստեղ քիչ փորձ ունենք և պետք է շատ զգույշ լինենք կարծիք արտահայտելիս և գործողության դիմելիս: Ամենաքիչը օգտակար կլինեն երեխաների հաշվին մանկավարժական անվստահությունից ազատվելու փորձերը. ՙԱմեն ինչ կա... Միայն թռչնի կաթն է պակաս... Ա'յ, ես առաջին կոստյումս գնել եմ երեսուն տարեկանում... ՚: Բայց երեխաները բացարձակապես մեղավոր չեն, որ իրենք ՙամեն ինչ ունեն՚, ինչպես և մեղավոր չեն, որ մենք ՙոչինչ չենք ունեցել՚: Երեխաները նույնիսկ չենք կարող գնահատել այն, ինչը նրանց տրվում է, քանի որ գնահատել կնշանակի համեմատել, իսկ համեմատելու համար նրանք ոչինչ չունեն: Միևնույն ժամանակ, եթե երեխաներին ամեն ինչ տալիս ենք, բայց մոռանում ենք տալ այն հնարավորությունը, որն ունեցել ենք և որով հիմա այդպես հպարտանում ենք` հոգ տանելու հնարավորությունը, ապա երեխաներն իրավացիորեն կարող են իրենց զրկված համարել, ինչպիսի շքեղությամբ էլ որ շրջապատված լինեն:

Հիշենք Մակարենկոյին: Նա երեխաներին այնպիսի հոգածությամբ էր շրջապատում, որ նրանք կյանքում չէին տեսել, բայց միևնույն ժամանակ նրանց կոլեկտիվի, նրա կյանքի և պատվի մասին հոգալու հնարավորություն էր տալիս: Ամենամեծ հոգածությունը երեխաների նկատմամբ և ուրիշների նկատմամբ հոգ տանելու ամենամեծ հնարավորության ընձեռում. թերևս սա է իդեալական դաստիարակությունը: Բայց ինչպե՞ս հասնենք այդ մակարդակին:

Գլխավոր դժվարությունն այն է, որ հոգածությունը ներքին, սեփական մղում է, և այդ պատճառով հնարավոր չէ այն փոխարինել որևէ տեսակի արտաքին հարկադրանքով: Կարելի է երեխային ստիպել, որ դասերը սովորի, բայց ինչպե՞ս ստիպես, որ իր դասերի նկատմամբ հոգածություն ցուցաբերի: Ստիպելը հենց նշանակում է հոգածությունը հանել, և ինչքան շատ ենք ստիպում, այնքան ավելի վատ արդյունքների ենք հասնում, չնայած արտաքուստ կարծես թե ոչինչ, երեխան սովորում է: Կյանքի շատ հանգամանքներում համեմատաբար կանոնավոր գործող դաստիարակության սովորական և հեշտ միջոցները` հանդիմանանք, նախատինք, հոգածության դաստիարակման հարցում բոլորովին անպետք են:

Ամենապարզ դիտարկման միջոցով էլ կարելի է տեսնել, որ ցանկացած գործ որոշակի հոգածության կարիք ունի: Միգուցե արժե՞, որ ֆիզիկայի հայտնի պահպանության օրենքներին մեկն էլ կեսկատակ ավելացնենք` հոգածության ծավալի պահպանության օրենքը: Հարկ չկա, որ ամբողջ ընտանիքն առավոտվանից մտածի, ասենք, խանութ կամ լվացքատուն գնալու մասին: Այդ անհրաժեշտ գործը պահանջում է հոգածության ոչ մեծ, բայց որոշակի ծավալ: Եթե խանութի մասին հոգ է տանում մայրը, ապա որդին կամ դուստրը այդ մասին հոգ չեն տանի, որքան էլ որ նրանց մեղադրենք անսրտության մեջ: Եթե մայրը որդու դաս սովորելու հոգսն իր վրա է վերցնում, նա մեքենայորեն որդուն ազատում է այդ դրանից. որդին բոլորովին էլ դասագրքերին ձեռք չի տա, մինչև չհնչի մոր խիստ հիշեցումն այդ մասին: ՙՏնային հանձնարարություններ՚ աշխատանքի համար, ինչպես և աշխարհում ցանկացած աշխատանքի համար, անհրաժեշտ է հոգածության որոշակի ծավալ, և, երբ ծնողներն այդ ծավալի մի մասը վերցնում են իրենց վրա, ճիշտ այդքանով պակասում է երեխայի մասը: Չափից դուրս հոգատար ծնողները երեխաներից խլում են ամբողջ հոգսը` մինչև վերջին կաթիլը, և ՙանհոգ՚ մանկությունը համարյա դժբախտություն է դառնում թեկուզ այն պատճառով, որ ուժասպառ ծնողների համար դժվար է լինում հանդիմանանքը զսպելը: Բոլոր հոգսերի անհագ սեփականումը էգոիզմի մյուս տեսակներից տարբերվում է նրանով, որ մարդուն տոգորում է այն գիտակցությամբ, թե հենց ինքն է այլախոհը:

ՙԵթե երեխայիս չհիշեցնեմ դասերի մասին, ինքնուրույն ոչ մի դեպքում չի սովորի, - այսպես են սովորաբար ասում: - Երեկ տանը չէի, և խնդրեմ, ամբողջ օրը թռվռացել է՚:

Բայց թռվռացել է հենց այն պատճառով, որ վարժված է ստիպելուն: Այստեղ խառնվել են պատճառը և հետևանքը: Հոգածությունը միանգամից, մի օրում չի առաջանում, այն պետք է աստիճանաբար հասունանա, և անպայման կհասունանա, եթե զինվենք համբերությամբ և հոգածության այդ աննկատ ընթացող և հաճախ հոգնեցուցիչ դանդաղ աճը չընդհատենք, եթե չնմանվենք այն երեխային, որը սերմ է ցանում և ամեն րոպե հանում է, որ տեսնի, թե ծիլը չի՞ հայտվել...

Իհարկե, եթե ցանկանում ենք հոգածություն աճեցնել, պետք է պատրաստ լինենք, որ երեխան սկզբում անցնի մեծ դժվարությունների ու անախորժությունների միջով: Միայն մեծերի հսկողությամբ դաս սովորելուն վարժված երեխան, հանկարծ զրկվելով այդ հսկողությունից, անպայման վատ թվանշաններ կստանա: Հավատանք մեր որդուն, դժվարությունները հաղթահարելու նրա կարողությանը, հավատանք դպրոցին, լինենք համբերատար, և ինքնուրույն հոգածությունը անպայման կհայտնվի:

Ցավոք, հաճախ, դպրոցն է երեխային ներշնչում, թե ուսուցումը ոչ թե երեխաների, այլ ծնողների հոգսն է: Ամեն առիթով, մի բան չեղած` բողոքում են ծնողներին, գրառում անում օրագրում, ծնողին դպրոց կանչում: Երեխան աստիճանաբար կարծիք է կազմում, որ իր գործերը վերաբերում են ում ասես` ուսուցչին, տնօրենին, մայրիկին, հայրիկին, բայց ոչ իրեն:

Արդյո՞ք դա ճիշտ է: Դա՞ է արդյոք մանկավարժությունը: Ավելի ճիշտ չէ՞ր լինի խնդիրն այսպես ձևակերպել` դու ես սովորում, դու էլ քո գործերն արա ու անախորժություններից գլո'ւխ հանիր, եթե դրանք առաջանում են, ի'նքդ կարողացիր ազատվել դրանցից: Մենք սովոր ենք, որ երեխաներին պետք է հսկել: Բայց հսկելը չի ենթադրում ազատել հոգածությունից: Խելամիտ հսկողությունը հենց պետք է բարձրացնի պատասխանատվությունը, այլ ոչ թե իջեցնի, պետք է օգնի սովորելուն, ոչ թե խանգարի:

Ինչ վերաբերում է դպրոցական հոգսերին, դրանք ոչ մեկին տալ չի կարելի: Ընտանեկան հարցերի պարագայում ամեն ինչ ուրիշ կերպ է:

Իմ ջոկատում գործերը շատ թե քիչ լավ էին, միայն մի դժվարություն կար` տարածքը մաքրելը: Իմ տասնմեկամյա տղաները բոլորովին չէին սիրում այդ գործը: Ամբողջ ջոկատով օրական համարյա մի ժամ, միմյանց վրա զայրանալով, ավլում ու հավաքում էինք թղթերը, բայց դա աշխատանք չէր, այլ տանջանք: Մի անգամ տեսա, թե ինչպես հարևան` ավագ տղաների ջոկատի ղեկավարը` Տանյա Գավրիլուշկինան, հանգստի ժամին վերցրեց ավելը և 10 րոպեում մաքրեց իրենց ջոկատի տնակների շրջակայքը: Մենակ: Ինքը: Առանց երեխաների: Սկզբում սարսափեցի. տասնվեց տարեկան էի և մանկավարժության մասին ավելի հստակ պատկերացումներ ունեի, քան հիմա. ՙԱխր, դա բոլոր կանոններին դեմ է: Ախր դա... Բա աշխատասիրություն դաստիարակե՞լը՚: Եվ այսպես, մինչ ես երեխաների հետ վիճելով ու կռվելով, աշխատասիրություն էի դաստիարակում, Տանյան հանգիստ ավլում էր իրենց տնակների շրջակայքը: Բայց շուտով պարզվեց, որ հենց ի'մ երեխաներին է դժվար աշխատեցնելը, իսկ Տանյայի երեխաներն առաջինն էին և' կոլտնտեսության դաշտերում, և' այգիներում, նրանք ձգտում էին Տանյային ազատել հոգսերից: Տանյան չէր նրանց համոզում, որ ավլեն, նրանք էին Տանյային խնդրում, որ չզբաղվի մաքրելու աշխատանքով, նրանք տնակը զարմանալի մաքուր էին պահում: Ավելի ուշ հասկացա, որ ինչ-որ վերացական դաստիարակության գաղափարի համար երեխաներին աշխատել ստիպելը կնշանակի խախտել հարաբերությունների բնականությունը և կեղծիք մտցնել, խաթարել այն մանկավարժությունը, հանուն որի այդ գործողությունները կատարվում են: Ինչը կարող ես ինքդ հանգիստ անել, պետք է անես, առանց անհանգստանալու դաստիարակության մասին: Աշխատանքը ստանձնելու այդ ձգտումն աննկատ չի մնա, կփոխանցվի երեխաներին:

Ընդհանրապես, լավ ընտանիքում ոչ մեկը մյուսին չի դաստիարակում. բոլորն ապրում են համերաշխ, յուրաքանչյուրը ձգտում է ավելի շատ աշխատանք կատարել, ահա և ամբողջ մանկավարժությունը: Երեխաներին ուղղված ՙծառայությունների բյուրոն՚ տարիների ընթացքում փոքրացնում է գործունեությունը, և կամաց-կամաց ծավալվում է երեխաների կողմից մեծերին մատուցվող ՙծառայությունների ոլորտը՚: Այստեղ ոչ մի խնդիր չկա, այստեղ իրենք իրենց զարգանում են հոգատարությունը և այն թանկարժեք նրբանկատությունը, որ բնորոշ են իսկապես դաստիարակված մարդուն. երբեք, ոչ մի պարագայում ուրիշին անհանգստություն չպատճառել, դժվարություններ չստեղծել նրանց կյանքում. սեփական անձի նկատմամբ հոգատարություն չպահանջել և անընդհատ ձգտել թեթևացնել շրջապատողների կյանքը:

Հոգատարությունը չի կարելի պահանջել ո'չ երեխաներից, ո'չ ուրիշ մեկից: Պահանջով հոգատարությունը դադարում է բառի իսկական իմաստով հոգատարություն լինելուց: Հոգատարությունը կարելի է միայն ցուցաբերել, և համբերատար, հույսով ու հավատով սպասել, որ երեխաներն էլ կսովորեն դրսևորել: Եթե, չնայած մեր ցուցաբերած հոգատարությանը, երեխաներն անշնորհակալ լինեն, կնշանակի ինչ-որ տեղ սայթաքել ենք: Հնարավոր է` ինչ-որ ժամանակ պակասել է մեր շռայլությունը կամ համբերությունը, և ընտանիք ենք ներմուծել չարչիական հաշվարկ. ՙԵս քո պատճառով գիշերները չեմ քնում, իսկ դու ...՚: Մտաբերենք` չի՞ եղել այդպիսի օր, այդպիսի պահ:

Եթե սովորենք դաստիարակել այնպիսի երեխաներ, որոնք կարող են հոգ տանել իրենց դպրոցական և մյուս գործերի մասին, հոգածություն ցուցաբերեն փոքրերի և մեծերի նկատմամբ, կարելի է ասել, որ դաստիարակության բոլոր կամ համարյա բոլոր խնդիրները լուծված կլինեն:

Ինչ վերաբերում է անհոգ մանկությանը և խաղաղ պատանեկությանը, ապա, երբ երեխաները մեծանան, նրանք մանկությունը և պատանեկությունը հենց այդպես էլ կհիշեն` երջանիկ:

ՙՆեդելյա՚, 1974 թ., №37
Թարգմանեց Գևորգ Հակոբյանը