Ընտանեկան դաստիարակության արվեստը

Բնագիրը

«Մարտյան հասակ։ Նամակներ դստերս»

Մայր. նամակ չորրորդ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ։

Աշխարհում կա մի մարդ, ում սիրտը ինը արևներից էլ ջերմ ու զորեղ է․ դա մայրիկն է։

Ես ոչ թե խոսում եմ միայն քո մոր մասին, այլ նկատի ունեմ բոլոր իսկական մայրերին։

Դու գիտե՞ս քո մորը։ «Գիտե՛մ, ինչպե՞ս չիմանամ,- կասես դու ու կզարմանաս․- ի՞նչ հարց ես տալիս»։

Ես մտածում եմ, որ դու դեռ իսկապես չգիտես նրան։

Որպեսզի ճանաչես մայրիկիդ, հարկավոր է՝ իմանաս նրա հոգին, նրա աչքերով նայես ինքդ քեզ։

Իսկ երեխաները հաճախ իրենց մայրիկին համարում են մի մարդ, որ հետևում է իրենց, ուտելիք պատրաստում, մաքրում, լվանում, անվերջ խելք սովորեցնում, ինչ-որ բան թույլատրում, ինչ-որ բան արգելում կամ ինչ-որ բան հարկադրում։ Մայրիկը, նրանց կարծիքով, այն մարդն է, ում հետ կարելի է վիճել, ումից պետք է թաքցնել, որ դասից փախել ես, երկուս ստացել։

Բայց մայրիկը նաև այն մարդն է, ում կարելի է վաստահել և լաց լինելով պատմել, թե ինչպես է ընկերդ քեզ դավաճանել, ինչքան անարդար է վարվել քեզ հետ ուսուցիչդ, ինչ հիմար սխալ ես արել դու ստուգողականի մեջ։

Երեխան, հնարավոր է, այնքան էլ լավ չի հասկանում, թե ով է իր համար մայրը, դրա փոխարեն բոլոր մայրերը գիտեն, թե որքան անհրաժեշտ են իրենք իրենց երեխաների համար, և որքան դժվար կլինի նրանց համար առանց մայրերի։

Վերջերս մենք մայրիկի հետ վերադառնում էինք աշխատանքից։ Վաժա Փշավելայի հուշարձանի մոտ ցնցվեցինք մի դեպքից։ Երիտասարդ մայրը՝ նիհար, հիվանդոտ տեսքով, անխղճորեն հարվածում էր իննամյա տղային։ Նա ամուր բռնել էր տղայի մազերից, որ վերջինս դուրս չպրծնի իր ձեռքից, բայց տղան չէր էլ փորձում փախչել. անզոր ձեռքերով փակել էր գլուխը ու նայում էր մոր աչքերին։ Ասֆալտի վրա ընկած էր նրա բաց պայուսակը։

Մենք չդիմացանք, նետվեցինք դեպի նա, սկսեցինք հանգստացնել, ապա նախատել կնոջը․

-Ինչպե՞ս կարելի է ծեծել երեխային, ի՞նչ է արել։

Կինը լալիս էր, հետո սկսեց հատուկենտ բառեր արտաբերել։ Նրա կցկտուր պատմությունից իմացանք, որ ամուսինը ինչ-որ հեռու տեղ է գնացել (գուցե լքել է ընտանիքը), որ տղան իր միակ երեխան է։ Ինքը ծանր հիվանդ է («Լավ գիտեմ, որ շուտով կմեռնեմ»), և նա շարունակ մտածում է՝ ով է խնամելու իր տղային, ինչպես է մեծանալու առանց մոր, ինչ մարդ է դառնալու։

Իսկ այսօր որդին դպրոցից տուն գալիս երկու ժամ ուշացել է․ «Ես վախեցա, մտածեցի՝ գուցե մեքենայի տակ է ընկել փողոցն անցնելիս․․․ Ինչ ասես՝ պատկերացրի․․․ Վեր եմ կացել անկողնուց, գնացել դպրոց, մայթին մի կարմիր բան նկատեցի, կարծեցի որդուս արյունն է․․․»։

Մայրը ծեծված որդուն կրծքին էր սեղմել՝ ասելով, որ նրան այլևս մատով չի դիպչի։ Իսկ տղան արդարանում էր․ «Ուսուցչուհին էր պահել, դրա համար էլ ուշացա»։

Մայրը շրջվեց դեպի մեզ․ «հարևաններին խնդրում եմ, որ նայեն նրան, որ ճանապարհից չշեղվի․․․ Եվ ուսուցիչներին էլ եմ խնդրում, ձեզ էլ եմ խնդրում, հիշեք իմ Ջեմալին, երբ կհանդիպեք փողոցում, կանգնեցրեք ու հարցրեք, թե ինչ մարդ է նա դառնում, նրան բարի խորհուրդ տվեք»։

Երիտասարդ կինը դա չէր ասում, որ մենք խղճայինք իրեն, նա ուզում էր, որ մենք հոգայինք իր տղայի մասին, իսկ նրա սիրտը այդ ժամանակ ինը արևից ավելի զորեղ էր վառվում․․․

«Ես գիտեմ իմ մայրիկին», — համարձակ կասես դու։ Ես էլ էի այդպես կարծում մանկության տարիներին։ Մի անգամ՝ պիոներական ճամբարում աշխատելիս, ես ուժեղ հիվանդացա։ Ո՞վ ասաց, ո՞վ տեղեկացրեց մայրիկին։ Անսպասելիորեն հեռագիր եկավ․ «Շտապ գալիս եմ»։ «Ի՞նչ իմացար, որ հիվանդ եմ» — «Սիրտս վկայեց, զգացի»։

Հավատում եմ, որ մայրական սիրտն իրականում կարող է զգալ, թե ինչպես է ապրում որդին (դուստրը), հիվանդ չէ՞ արդյոք, ինչ-որ բան չի՞ անհանգստացնում նրան։

Եվ մանկության տարիներին ես մի անգամ չէ, որ նեղացել եմ մայրիկից, սա ուզել, նա ուզել։ Սակայն մայրիկս, որ փոխարինում էր ռազմաճակատում զոհված հայրիկին, իմ բոլոր ցանկությունները չէր, որ կատարում էր։ Թույլ չէր տալիս, որ երկար խաղամ բակում, թափառեմ անգործ, միայն ինձ էր մեղադրում, երբ վիճում էի ընկերներիս հետ, պահանջում էր, որ ես զգուշացնեմ, թե երբ և ուր եմ գնում։

Եվ ինձ հաճախ թվում էր, որ նա չափից ավելի խիստ էր, զայրացկոտ, ավելին էր պահանջում, չէր թողնում մի քայլ անել։

Փոխարենը՝ նա երբեք չէր սահմանափակում իմ ընթերցասիրությունը, չէր խնայում վերջին կոպեկը, միայն թե ես հետաքրքիր գիրք գնեմ։ Հաճույքով էր ինձ բաց թողնում Պիոներ պալատ, որտեղ գրական խմբակի էի հաճախում, բարեհամբույր դիմավորում էր ընկերներիս։ Մայրիկը մանր գործեր էր հանձնարարում ինձ, որոնք տղամարդու ձեռք էին պահանջում, չէր արգելում իմ վաղ տարիքի ձգտումները, որոնք միտված էին ինքնուրույն աշխատանքը ճանաչելու ուրախությանն ու ընտանիքի առաջ ավագ որդու պատասխանատվությանը։

Հիմա ես հաճախ եմ մտածում․ ասենք թե ես հետևեի իմ ցանկություններին, խուսափեի մայրիկի խելամիտ խրատներից, հետո ի՞նչ։ Չգիտեմ՝ ինչ կլիներ, բայց գիտեմ, որ ոչ մի լավ բան չէր լինի։

Մայրիկն իր «այո»-ներով ու «ոչ»-երով ինձ մոտեցնում էր հասուն տղամարդու իդեալին։

Մայրս արդեն ծերացել է, մեկ մի տեղն է ցավում, մեկ՝ մյուսը։ Բայց նրա սիրտը շարունակում է վառվել ինը արևների չափ, դա ինձ էլ է դարձնում ուժեղ, համառ, երբ ինձ համար դժվար է, երբ ինձ նոր ուժեր են հարկավոր։

Երեխաները, ցավոք, ուշ են գիտակցում մայրական սրտի ջերմությունը։ Մայրը աստիճանաբար ծերանում է, ճերմակում, թուլանում՝ երեխաների մասին մտածելով ու հոգալով։ Եթե երեխաներին մոտեցնում է իր երազանքին, նրա երջանկությանը սահման չկա, նա չի հիշում անցյալի դառնությունները, հպարտանում է և ուրախանում․«Գիտեք՝ ինչպիսին են իմ երեխաները»։ Բայց եթե չի կարողանում մոտեցնել, ավելի է խորշոմում, ընկճվում, թաքուն լաց լինում, մեկուսանում մարդկանցից․․․

Եթե ուզում ես ճանաչել մայրիկիդ, թափանցիր նրա սիրտը, աղջի՛կս։ Ես ուրախանում եմ, երբ դու ու մայրիկը միասին աշխատում եք․ հավաքում եք սենյակը, լվանում սպիտակեղենը, ճաշ պատրաստում։ Երբեմն մայրիկն ասում է քեզ․«Ինքս կլվանամ, դու ինձ հարկավոր չես»։ Իսկ դու միամտորեն հավատում ես, որ մայրիկին իսկապես օգնություն հարկավոր չէ։ Ո՞ր մայրն է ուզում, որ աղջիկը չօգնի իրեն։ Բայց ինչո՞ւ է այդ դեպքում ջանում քեզ ավելի քիչ ծանրաբեռնել։ Թափանցի՛ր նրա սիրտը և դու կհասկանաս, որ նա իր վրա կրկնակի աշխատանք է վերցնում, որ քեզ հնարավորություն տա կարդալու, սովորելու․․․

Որոշ աղջիկներ բնական են համարում մոր կրկնակի ծանրաբեռնվածությունը, նրանք կարծում են, որ այդպես էլ պիտի լինի․ իրենք զբաղված են իրենց ավելի կարևոր գործերով։ Իսկ դա արդեն դժբախտություն է, երես առած աղջիկը դառնում է անշնորհակալ․ «Բերե՛ք․․․ Մատուցե՛ք․․․ Դուք հոգնեցրիք ինձ․․․ Ես ժամանակ չունեմ․․․»։

Եթե դու գիտես քո մայրիկին, մի՛ հավատա, թե քո օգնությունը պետք չէ նրան, կանգնի՛ր կողքին, օգնի՛ր, հոգնի՛ր նրա հետ միասին։ Թող թեկուզ մայրիկն անհանգստանա, որ դու վաղ ես արթնացել, մինչև ուշ գիշեր չես կարողացել պառկել, զրկվել ես զվարճանքներից։ Բայց նա կմտածի․ «Ինչքան հաճույքներից է զրկվում աղջիկս, որ թեթևացնի իմ աշխատանքը»։ Եվ երջանիկ կլինի։

Ինձ ուրախացնում է նաև այն, որ դու և նա միասին գնում եք թատրոն, համերգ, կարդում եք միևնույն գրքերը, իսկ հետո՝ քննարկում, վիճում։ Երբեմն միասին երգում եք ու չորս ձեռքով դաշնամուր նվագում։ Հատկապես սիրում եմ, երբ դուք ինչ-որ բան եք շշնջում՝ մյուսներից թաքցնելով ձեր գաղտնիքը։ «Ինչի՞ մասին եք խոսում»։ — «Ոչ մի բանի»։ Եվ երկուսդ էլ թաքուն ժպտում եք։

Մայրիկի և դստեր հարաբերություններն ամենամտերիմն են։ Ո՞ւմ առաջ է բացում աղջիկը իր ամենանվիրական զգացումները։ Մայրիկի, էլ ուրիշ ո՞ւմ։ Մայրիկը հասկանում է, գլխի ընկնում, գովում, հուսադրում։ Բայց մայրիկն էլ է ուզում իսկական ընկեր ունենալ, որին կարելի է գաղտնիք վստահել, միասին քննարկել ընտանեկան հարցեր։ Ո՞վ կարող է մայրիկի իսկական ընկերը լինել։ Իհարկե աղջիկը, ուրիշ էլ ո՞վ։

Ներեցեք, աղջիկներ, քանի՞ տարեկան եք: Տասնչո՞րս, տասնհի՞նգ, ավելի՞ն: Նշանակում է՝ դուք արդեն կարող եք իսկական ընկեր լինել մայրիկին: Ինչպե՞ս: Դա դուք ինքներդ կհասկանաք: Բայց ոչ այն պահերին, երբ առանց մտածելու և համառորեն պատասխանել եք՝ «Չեմ ուզում: Չեմ անի»: Եվ ոչ էլ այն դեպքում, երբ մայրիկը բազմիցս կրկնել է խնդրանքը, իսկ դուք ծուլորեն օրորվելով, չուզելով եք անցնել գործի: Եվ վերջապես ոչ այն պահերին, երբ ձեզ գուրգուրելու համար դեպի ձեզ թեքված մայրիկից փորձել եք խուսանավել, իբր՝ հանգի՛ստ թող:

Ի՞նչ է կատարվում այդ ժամանակ մայրական սրտի հետ: Այն սեղմվում է, աչքերը լցվում են արցունքով: Այդպիսի մեկ, երկու, տասը դեպք, և սկիզբ է առնում օտարացումը: Աղջկան ի՞նչ. երիտասարդությունը իրենն է, նա ինքնամոռաց տրվում է կյանքի ուրախություններին, երջանիկ է իր սեփական ընտանիքում: Իսկ մոր սիրտը կանգ է առնում. աղջիկը մոռացել է իրեն… Ո՛չ, աղջիկը հիշում է, որ ինքը մայր ունի, անգամ երբեմն պատրաստ է մեկ այս, մեկ այն բանում օգնել նրան… Բայց մոռանում է, որ մորը նաև սրտառուչ ուշադրություն է հարկավոր:

Այդպես չպետք է իրենց պահեն նրբազգաց աղջիկները: Նրանք ի վիճակի են ինքնուրույն զգալու, թե ինչն է մտահոգում մայրիկին, իրենք առաջինը պետք է գուրգուրեն ու հանգստացնեն նրան, վստահության և անկեղծության մղեն:

Բոլոր մայրերն իրենց երեխաներին մեծացնում են մարդկանց համար, բայց և իրենց համար: Դաստիարակելով երեխային՝ մայրը մտածում է նաև այն մասին, որ ծերության ժամանակ նա իր հենարանը կլինի, որ աղջիկը կխնամի իրեն, շնորհակալ կլինի մոր աշխատանքի ու խմանքի համար:

Մարդուն ամեն մեղքի համար կարելի է ներել, բայց ինչ ներման է արժանի այն աղջիկը, որը չի գնահատել մոր աշխատանքը:

Հարկավոր է սովորել սիրել մորը, ի՛մ աղջիկ: Երբ մանկանը հարցնում են, թե ինչպես է սիրում իր մայրիկին, նա սեղմում է բռունցքները, ամբողջովին լարվում, ամուր սեղմում է աչքերը, պահում շնչառությունը և, վերջապես, համբուրում օդը՝ իբր այսպես է սիրում:

Մայրիկին պետք է քնքշորեն սիրել, պահպանել նրան, որ քո խոսքը, արարքը նրան ցավ չպատճառի, պետք է հարգել նրան, փաղաքշել սրտանց ու հուզիչ:

Մենք դեռ մեր ուժերի ծաղկման շրջանում ենք: Մայրիկն ու ես շատ ենք աշխատում: Նա ընտանիքում բոլորին ոգեշնչում է, աշխատաքնավայրում նրան ճանաչում են որպես ընդունակ ու ստեղծագործ մանկավարժի: Իսկ ես, կարող եմ հպարտորեն ասել, արդեն քսան տարի սիրահարված եմ նրան:

Գիտե՞ս՝ ինչ տեղի ուեցավ երեկ մեզ հետ: Մենք տատիկի մոտից էինք գալիս: Համերգասրահի դիմաց սպասում էինք ավտոբուսի: Կանգառում բացի մեզնից ոչ ոք չկար: Մենք խոսում էինք, ծիծաղում, և հանակարծ ես ցանկություն ունեցա ամուր գրկելու մայրիկիդ, համբուրելու ու շշնջալու. «Ես քեզ սիրում եմ, հարազատս»: Ես այդպես էլ արեցի:

Եվ հանկարծ տեսնեմ՝ փողոցի մյուս կողմից դեպի մեզ է մոտենում միլիցիոները՝ մոտ քսան տարեկան: Մտածեցի, երևի իմ նախկին աշակերտն է, ուզում է խոսել ինձ հետ: Իսկ նա մոտեցավ, պատիվ բռնեց ու խստորեն դիմեց ինձ.

-Քաղաքացի՛, ձեր փաստաթղթերը:

Ես չհավատացի ականջներիս:

-Ինչո՞ւ են հարակավոր Ձեզ իմ փաստաթղթերը։ -Դրանք, իմիջիայլոց, ինձ մոտ չէին:

Եվ քսան տարեկանը սկսեց բարոյախոսել հիսնամյա տղամարդուն. «Ինչպե՞ս չեք ամաչում, Ձեզ նման պատկառազդու տղամարդը փողոցում գրկում է կնոջը, ի՞նչ օրինակ է լինելու ուրիշներին»:

«Այս կնոջը՝ իմ երեխաների մորը, ես երբեք չեմ զրկի քնքշանքից», — ասացի ես միլիցիոներին, համբուրեցի մայրիկի այտը ու կրկին դարձա նրան. «Իսկ հիմա ինձ բաժանմունք տարեք: Ավելի լավ առիթ չի լինի, որ գոնե մի անգամ ինձ միլիցիան ձերբակալի»:

Միլիցիոները լռեց, ներողություն խնդրեց, նորից ձեռքը դեպի գլխարկը տարավ ու հեռացավ:

Հետաքրքիր է, ի՞նչ կասեին իմ երեխաները, եթե այդ պատրվակով ինձ իսկապես բաժանմունք տանեին:

Իմ սեղանին ես մի բանաստեղծություն եմ պահում: Ինչքան հիշում եմ, դու հինգերորդ դասարանում էիր, որ գրել ես դա: Ահա այն:

Մայրիկը

Նստած՝ մտածում է

գիշեր-ցերեկ:

Ո՞վ է նա:

Սիրելի Մայրիկը:

Միշտ պատրաստ

Բոլորին օգնելու:

Ո՞վ է նա:

Սիրելի Մայրիկը:

Բոլորից բարձր է

Իր պարզությամբ:

Ո՞վ է նա:

Սիրելի Մայրիկը:

Խաղաղ ու չքնաղ՝

Բոլոր պահերին:

Սիրելի, սիրելի մայրիկը

Խնամքով վերաբերվիր, ի՛մ աղջիկ, այն զգացմունքներին, որ կան այս բանաստեղծության մեջ, բազմապատկի՛ր այդ զգացմունքները: Աշխարհում մայրիկից թանկ ու սիրելի արարած չկա:

Մաղթում եմ քեզ անուշ քուն, հարազա՛տս: Ուզում եմ, որ երազում տեսնես, թե ինչպես է շողում ու լույս ճառագում մայրիկի դեմքը, երբ ինչ-որ մեկը ասում է նրան. «Ի՜նչ լավ երեխաներ եք դաստիարակել»:

Քո հայրիկ

Ժամանակների տիրակալը

Բարի երեկո, իմ բարի՛ աղջիկ։

Կարո՞ղ ես առանց մտածելու ասել՝ քանի օր ես ապրել։ Չգիտես։ Այսօր կավարտվի քո կյանքի 6100-րդ օրը։

Հետո՞ ինչ, կասես դու, ի՞նչ մեծ բան է, որ օրն ավարտվում է։ Ինչքան ասես՝ օր կլինի։

Այո՛, իհարկե, օրերը մեր երկրագնդի վրա անվերջանալի են, բայց յուրաքանչյուր օր կարիք ունի արժանավայել դիմավորման և հրաժեշտի։ Մենք, չգիտես ինչու, սովորել ենք մեր տարիքը տարիներով հաշվել։ Բայց ես կարծում եմ, որ դա չափից ավելի մեծ միավոր է այնպիսի հրաշքի համար, ինչպիսին ժամանակն է ու կյանքը։ Եվ որպես հավելում՝ այն կրկնակի իլուզիա է ստեղծում։

Նախ՝ թվում է, թե մարդկային կյանքը կարճ է։ Իսկ եթե այդպես է, ապա ինչպիսի՞ն է մեզ համար օրը, ավելին՝ ժամը, րոպեն, վայրկյանը։ Նրանք մեր պատկերացմամբ ժամանակի չնչին միավորներ են, որոնք պահպանել մենք հարկ չենք համարում։

Իսկ երբեմն մեզ թվում է, թե տարին՝ հունվարից մինչև դեկտեմբերը, ահագին ժամանակ է։ Դեռահասին տարին թվում է մի ամբողջ հավերժություն։ Դրա համար էլ՝ ի՞նչ ունենք շտապենլու, մտածում ենք մենք, և մի օրից մյուսն ենք տեղափոխում մեր անհետաձգելի գործերը կամ փնտրում ենք որևէ զվարճանք, որ չնկատենք, թե ինչպես է անցնում ժամանակը, ժամանակ ենք սպանում։

Մեղք է, աղջի՛կս, այն մարդը, որն ապրում է ժամանակի մեջ ու չի նկատում այն։ Մեղք է այդ մարդը, որը չգիտի ժամանակի արժեքը։ Մեղք է, սիրելիս, անհեռանկար մարդը, անիմաստ կյանքը։ Նրա գլխում մտքերը շարժվում են այնպես ծուլորեն, ինչպես ամպերը՝ անքամի եղանակին, և այդ մտքերն այնպես մթին են, ինչպես ամպերը՝ անլուսին գիշերը։ «Մարդը ժամանակի տիրակալն է միայն այն ժամանակ, երբ այն բաժանում է ժամերի, րոպեների և վայրկյանների, այնպիսի մասերի, որոնք համապատասխանում են նրա կարճատև կյանքին․․․ Կյանքը թվում է կարճ միայն այն պատճառով, որ անհոգորեն համեմատում ենք այն մեր չկշռադատած երազանքների հետ»։ Չէ՞ որ դու սիրում ես Անատոլ Ֆրանսին։ Սա նրա միտքն է։

Իմ համոզմամբ՝ ժամանակի ամենալուսավոր ու բնական միավորը օրն է։ Օրերն ինձ թվում են որպես ծագող արեգակի աստիճաններ։

Մարդկանց մեծագույն մասը, իրար օգնելով, աշխույժ ու համառորեն բարձրանում է այդ աստիճաններով. մեկը ցանում է, մյուսը՝ հնձում, մեկը գործում է, մյուսը ոգեշնչված արարում իր բանաստեղծությունը, որը գուցե դառնա ամբողջ սերնդի հոգու մասնիկը։ Ինչ-որ մեկը հենց այսօր կբացահայտի մի նոր տարր, կստեղծի մի նոր տեսություն։

Օրը հենց գոյություն է, կյանքի իրականություն: Տարիները կարող են վեր բարձրացնել մարդուն, իսկ մեկ օրը՝ գետին տապալել նրան, տարիները կարող են ոչնչացնել նրան, իսկ մեկ օրը՝ նրան անմահ դարձնել: Ահա թե ինչ է մեկ օրը մարդու կյանքում: Դրա համար էլ դու պիտի ուրախանաս և ակնածես սեփական օրվա առաջ, քո գոյության անկրկնելիության առաջ ուրախանաս ու պահպանես դա 24 ժամ կամ 1440 րոպե, իսկ վերջիվեջո՝ 864000 վայրկյան: Եվ եթե ուզում ես ավելի ու ավելի բարձրանալ արեգակի աստիճաններով, ապա լցրո՛ւ սեփական օրդ աշխատանքով ու հոգսերով, հոգնի՛ր նրանից, որ ամբողջ օրվա ընթացքում աշխատել ես, մտածել, արարել, վերափոխվել, մխիթարել, գտնվել մարդկանց կողքին: Եվ երբ խոնջացած այդ աշխատանքից կնայես մարդկային կյանքին, կտեսնես, թե որքան մեծ ու երկար է այն. երբ կբացահայտես, թե որքան պարտք ես մարդկանց, ապա կզգաս, թե որքան թանկ է ամեն օրդ, ամեն ժամդ, րոպեդ ու վայրկյանդ:

Օրը մեզ լցնում է արևով ու կյանքով, և մենք էլ նրան պիտի լցնենք մեր կյանքով: Քո կյանքում հիմա սկսվում է այն ժամանակահատվածը, որ դու պիտի մասնագիտության տիրապետես: Եվ

նրանից, թե դու ինչպիսի մասնագետ կլինես ու ինչ մարդ կդառնաս, շատ բան է կախված: Հիշո՞ւմ ես, որ մեզ պատմեցին այն հիվանդանոցի մասին, որտեղ պառկած էր տատիկդ: Մի բժիշկ իններորդ դասարանցի աղջկա կույր աղիքն էր հեռացրել: Մի քանի օր հետո աղջկա վիճակը վատացել էր, վերքը թարախակալել էր, իսկ շփոթված բժիշկը հանգստացնում էր ալաեկոծված մորը, իբր՝ ոչինչ, կանցնի: Աղջիկը մահանում էր: Մյուս բժիշկները կրկին վիրահատեցին աղջկան և չկարողացան թաքցնել իրենց վրդովմունքը կոլեգայի հանդեպ, որը տարրական անգրագիտություն էր դրսևորել: Այդ վայ-մասնագետը, ամենայն հավանականությամբ նստելով դասախոսություններին, ժամանակ էր սպանել, մի աչքով կարդացել դասագրքերը, մի ականջով լսել դասավանդողներին: Այդպես ինստիտուտից վատ մասնագետ էր դուրս եկել, իսկ մարդիկ տառապում էին նրա մեղքով: Եթե նա ազնիվ մարդ լիներ, հավանաբար կհրաժարվեր վիրահատությունից:

Հիշում եմ մի ուրիշ դեպք, որ դու էիր պատմում:

Մեր շրջանում հեռախոսակայանի մի հինգհարկանի նոր շենք էր փլվել: Ինչո՞ւ էր փլվել: Որովհետև այն կառուցել էին հենց էնպես սովորած ինժեներները:

Դու ուզում ես ընդունվել համալսարան: Ուսանողական օրերը արագ կանցնեն: Ինչ կլինի հետո, եթե այդ օրերից յուրաքանչյուրը դու չլցնես բովանդակությամբ, չհոգնես մտածմունքներից, հարցերից, աշխատանքից ու փնտրտուքից: Կստացվի, որ այն աշակերտները, որոնց դու կդասավանդես, քեզ հետ ոչինչ չեն սովորի: Ո՛չ, ես չեմ էլ ուզում մտածել այդ մասին: Միջակ մասնագետից ավելի սարսափելի բան չկա: Միջակությունը ոչինչ չարժե, միջակը ոչ մեկին պետք չէ:

Չեմ ուզում քեզ միջակ մասնագետ տեսնել: Սովորի՛ր ողջ ջանասիրությամբ ու ստեղծագործաբար, որ գերազանց մասնագետ դառնաս: Եթե մայր լինես, պիտի լավագույնը լինես: Իսկ քանի որ այժմ դուստր ես, պետք է շատ լավ դուստր լինես։

Ուզում ես ձեռք բերել գիտելիքներ ու մարդկային արժանապատվություն, ձե՛ռք բեր դրանք հենց հիմա՝ ուսումնառության տարիներին, քանի որ հենց այս պահին դրան ավելի հեշտ է հասնել, հետո՝ տարիքի հետ, դժվար կլինի սովորելը և վերափոխվելը:

Հիմա: Բայց ինչպե՞ս:

Առաջարկում եմ քեզ մի երևակայական փորձ, որի նմանը իրականության մեջ ինչքան ասես կա: Վերցնենք երկու տարեկից աղջիկների և դիտարկենք նրանց մեկ օրը:

Մեկը արթնացել է առավոտ վաղ, նախաճաշ պատրաստել և տատիկին տարել հիվանդանոց, շոյել ու սիրել նրան: Մյուսը ուշ է արթնացել, հարձակվել մոր վրա, թե ինչու իր համար սուրճ չի պատրաստել:

Մեկը հինգ-վեց ժամ պարապել է, գիրք կարդացել, բանաստեղծություններ սովորել. ո՞վ գիտե, ինչ կընկնի քննության ժամանակ:

Մյուսը չորս-հինգ ծածկաթերթիկ է արտագրել և գլուխ ջարդել՝ զգեստի ո՞ր ծալքի մեջ թաքցնի դրանք, որ աննկատ օգտվի քննության ժամանակ:

Մեկը քաղաքավարի մերժել էր ընկերուհիներին՝ չեմ կարող ձեզ հետ կինո գնալ, ժամանակ չկա:

Մյուսը ծիծաղել է նրա վրա և ընկերուհիների հետ գնացել զբոսանքի:

Մեկը երեկոյան օգնել է մայրիկին սպիտակեղենը լվանալու, մյուսը այդ ժամանակն անցկացրել հեռուստացույցի առաջ: Համարենք՝ այդպես անցան շատ օրեր: Առաջին աղջիկը օրերի մեծ մասը հոգսերով էր լցնում, մյուսը օրերի մեծագույն մասը «անցկացնում էր» ու «սպանում»: Եվ հնարավոր է, որ նույնպես հոգնում էր… անգործությունից: Քեզ համար դժվար չէ եզրակացություն անել՝ նրանցից ով իսկական մասնագետ կդառնա, ով՝ միջակ մասնագետ:

Ու հիմա ինքդ ասա՝ իրավունք ունի՞ արդյոք պատանին կամ աղջիկը հայտարարելու. «Իսկ ձեր ի՞նչ գործն է, թե ինչպես եմ ես սովորում, չէ՞ որ դրանից ես եմ տուժում, ոչ թե դուք»:

Այդ ինչպե՞ս թե՝ մենք ոչինչ չենք կորցնում: Մի՞թե դա ոչինչ է, երբ աղջիկը քիչ մնաց մահանա կույր աղիքից, արդեն կառուցված շենքը քանդվեց:

Մեր ընտանքիը աշխատավորների ընտանիք է: Տատիկը մեզ բոլորիս հետևում է, ճաշ պատրաստում, բազում մանր-մունր գործեր անում տանը: Հետևի՛ր տատիկին. նա մշտապես ինչ-որ բանով զբաղված է, չի կարողանում նստել, երբ անգամ անելիք չկա, իր համար գործ է ստեղծում:

Մայրիկը կազմակերպում է ընտանիքի կյանքը, դպրոցականների համար նոր դասագրքեր է ստեղծում, մասնակցում գիտաժողովների, դասեր վարում դպրոցում: Եվ որ ամենագլխավորն է, մեզանից յուրաքանչյուրին պարգևում է իր խնամքը, քնքշանքն ու սերը:

Աշխատասեր է և քո եղբայրը: Երբեք նրան անգործ չես գտնի: Միաժամանակ սովորում է երկու ֆակուլտետում: Ամառային արձակուրդներին աշխատում է ֆաբրիկայում կամ տպարանում: Շատ բան է անում նաև տանը, ոչ մի հարցում մեզ չի մերժում, չի նախատում: Ու նաև ուշադրությո՛ւն դարձրու, խնդրում եմ. ի՜նչ հոգատար ու քնքուշ է տատիկի հանդեպ:

Ես էլ չեմ կարող ապրել առանց աշխատանքի, և դու, ես վստահ եմ, նույնպես աշխատասեր աղջիկ կդառնաս:

Դրա հետ մեկտեղ մենք սիրում ենք ուրախանալ, հյուրեր ընդունել, այցելել մեր հարազատներին ու մտերիմներին, գնալ կինո ու թատրոն: Ամեն օրվա վերջում մենք սովորաբար հավաքվում ենք ընթրիքի սեղանի շուրջը մեր փոքրիկ ճաշասենյակում և պատմում միմյանց, թե ինչով ենք զբաղվել օրվա ընթացքում, ինչն է մեզ ուրախացրել ու ինչը տխրեցրել, ում ենք հանդիպել ու ինչ իմացել: Այ աստեղ մենք բացահայտում ենք, թե որքան երկար է եղել օրը մեզանից յուրաքանչյուրի համար և միաժամանակ ինչքան ակնթարթորեն է այն անցել: Ինձ թվում է, որ մենք բոլորս նույն կարգին ենք հետևում:

Մեր ընտանիքի հիմքը փոխադարձ սերն է, իսկ այդ սիրո բարձրագույն դրսևորումը՝ մարդկանց բարօրության համար մեր արարքներն ու աշխատանքը:

Երեկոները մենք զգում ենք, որ, պարզվում է, նույնպես հոգնել ենք: Բայց մենք բավարարված ենք, ուրախանում ենք, որ արդեն մոտեցանք վաղվա օրվա աստիճանին: Իսկ ինչպիսի՞ն կլինի մեր վաղվա օրը. դա կախված կլինի մեր կամքից:

Ինքդ մտածիր, աղջի՛կս. մի՞թե մենք կարող ենք թույլ տալ, որ օրն անհետ կորչի:

Քո հայրիկ

Փշոտ հարցեր. վեցերորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ:

Ուզում եմ քեզ հետ անկեղծ լինել:

Իհարկե, ես գիտեի, ամեն դեպքում զգում էի, որ քեզ ինչ-որ բան անհանգստացնում է: Լավ է, որ մեր միջև երբեմն ծագում են տարաձայնություններ այս կամ այն կենսական հարցի վերաբերյալ: Դու քո կարծիքն ունես, ես՝ իմ: Դուք երբեմն եղբորդ հետ սկսում եք գրոհել մեզ վրա այնպիսի պողպատյա տրամաբանությամբ, կենսական փաստերի այնպիսի տրամաբանությամբ, որ մեր եզրահանգումները, որոնք արդարացնում են անցյալի և ներկայի երևույթները, կորցնում են իրենց ողջ ուժը:

Այո՛, պարզ է, որ սերունդների միջև փորձառության անջրպետ կա: Դուք՝ պատանիներդ ու աղջիկներդ, դժվարությամբ եք քայլ անում այդ անջրպետի վրայով, ձեր վերլուծությունները չեն

թափանցում այսօրվա փաստերի խորքը, և ստացվում է, որ անցյալը ձեզ համար ոչինչ է, ձեզ համար կարևոր է միայն ներկան և նրա միջոցով՝ ապագան:

Մեզ՝ մեծահասակներիս համար դժվար է ազատագրվել մեր փորձառությունից, այն բանից, որ ներկան ու ապագան անցյալի պրիզմայով չդիտենք: Ահա այդպես էլ ծագում են բարդություններ փոխհարաբերություններում:

Դա վա՞տ է:

Ո՛չ, ինչո՞ւ: Անգամ լավ է, որ կա այդպիսի դժվարություն: Այն մեզ խթանում է մի շարք խնդիրների բուռն քննարկումների համար, որի արդյունքում երկու կողմերն էլ փոխվում են:

Ես սկսեցի նրանից, որ մտորենք քեզ հետ իմ մասին, իմ ինքնադաստիարակության մասին, որում դու ամենաակտիվ մասնակցությունն ունես: Հնարավոր է, որ իմ այս ինքնավերլուծությունը կօգնի քեզ նույնը անել և այսպիսով՝ ավելի խորը ու լավ կհասկանաս քեզ ու մեզ:

Ես վստահ եմ. փոխըմբռնման ուղին և մեկմեկու ճանաչելու ունակությունը ձեռք է բերվում առաջին հերթին ինքդ քեզ ճանաչելով և քեզ հասկանալով: Եվ որքան խորն է մարդը ճանաչում իրեն, իր բնավորությունը, ձգտումները, արժեքները, կյանքի նպատակները և այլն, այնքան հեշտ է հասկանում մյուս մարդկանց և շրջակա աշխարհն ամբողջությամբ: Իսկ դա շատ կարևոր է. փոխըմբռնումը ոգեշնչման և ստեղծականության, հոգևոր ուժի ու հույսի աղբյուր է: Դու տասնապատիկ ուժեղ ես, երբ քեզ հասկանում են, բայց դառնում ես հարյուր անգամ ավելի ուժեղ, երբ դու ես հասկանում ուրիշներին:

Սակայն կասեմ, թե ինչու ես հանկարծ ուզեցի վստահել քեզ, վստահել ապագային: Չնայած ձեր մտածողությունը զուրկ է պատմականությունից, դրա համար էլ անցյալի և ներկայի իրադարձությունները երիտասարդների կողմից գնահատվում են առանց միմյանց միջև եղած կապի: Իրապես անտեսանելի կենսական երևույթների հանդեպ ձեր վրդովմունքն ու զարմանքը կտրված են իրենց առաջացման ակունքներից: Այնուհանդերձ՝ ձեր պատանեկան երկաթյա մաքսիմալիզմը մեծերի վրա ազդեցություն ունի: Ես դա հատկապես հիմա եմ զգում, երբ մեր կյանքում ճշմարտությունը դառնում է մեր եզրակացությունների, մեր գործի առանցքը:

Մի երեք տարի առաջ, երբ դեռ պիոներ էիր, դու դպրոցից զայրացած ու վրդովված եկար: Ինչո՞ւ: Նրա համար, որ, ինչպես արտահայտվեցիր, մենք ձեզ սովորեցնում ենք ստել, ճշմարտությունը չասել, բարձրաձայն մի բան ասել, իսկ մտածել ու անել մի այլ բան:

-Ձեր կուսակցական ժողովո՞ւմ էլ է այդպես, ինչպես մեր պիոներական ժողովում, — հարցրիր դու: -Կանգնում ես տրիբունայի մոտ ու խոսում թութակի պես, կրկնում ես մի բան, որին չես հավատում:

Դու իմ ցավոտ տեղին կպար: Եվ ինձ թվաց, որ նման եմ այն ներկարարին, որ վառ գույներով ներկում է խարխուլ կառույցներն ու բոլորին համոզում, որ նրանցում ապրելը պարզապես հաճույք ու բավականություն է: Այո՛, եղել է այդպես. հպարատալով ու զմայլվելով լավով՝ մենք ջանում էինք չնկատել վատը, ջանում էինք բառերով գունազարդել կյանքի թերությունները ու մտածում էինք, որ դա վստահություն, լավատեսություն դաստիարակելու առավել արդյունավետ մեթոդ է: Մեր խոսքերը շատ տարբերվում էին իրականությունից, գործից, մենք վախենում էինք ճշմարտությունից, վախենում էինք ճշմարտություն ասելուց: Ինչո՞վ էր դա պայմանավորված:

Ահա և իմ հայտնությունը. մոլորությամբ, հնազանդությամբ ուժի առաջ, որը թելադրում էր, մտածում և որոշում քո փոխարեն, իսկ քեզանից պահանջվում էր հավատալ իրեն, չկասկածել իր որոշումների ճշմարտացիությանը: Նա նաև պահանջում էր, որ դուք սքանչանայիք կյանքով, կառուցապատմամբ, ծավալներով։ Իհարկե, կար և կա զմայլվելու բան, բայց մնացել են վերաներկված բծերը, լղոզված իրադարձությունները:

Դու այն ժամանակ հայտարարեցիր նաև, որ քո պիոներական կազմակերպությունը սովորեցնում է ձեզ ստել: Այդ օրը ձեզ պիտի այցելեին կոմերիտմիության շրջկոմից, և որպեսզի թյուրիմացություններ չլինեին, դասերը դադարեցվել էին, և դասղեկի ու պիոներական ջոկատավարի հետ միասին շտապ թղթի վրա ձևավորել էիք չկայացած կյանքը: Ձեզ սովորեցրել էին՝ ինչպես պատասխանել ստուգիչ այս կամ այն հարցին:

-Եթե հարցնեն, թե ինչ հավաքներ եք ունեցել, ապա ասացեք. այս, նաև այս… Բայց այդ պիոներական հավաքները չէին եղել, եղել էին միայն այդ դեպքերի մասին պատմող օրագրությունները, դրան նվիրված պատի թերթերը, որ հենց այդ օրն էիք գրել:

-Եթե հարցնեն, թե ինչպիսի արշավներ ու էքսկուրսիաներ, քննարկումներ ու բանավեճեր են եղել, ինչպիսի ինքնուրույնություն եք ունեցել, ապա ասեք….

Եվ նորից հնարովի կյանք:

Դա ստի առաջին դեպքը չէր, իսկ այդտեղ պետք էր փրկել նաև պիոներ-ջոկատավարին ու դասղեկին:

Սակայն թյուրիմացություններ, այնուամենայնիվ, տեղի էին ունեցել: Ստուգողները ձեզ հետ խոսել էին վստահությամբ, հոգով ու սրտով, իսկականի պես, և դուք սկսել էիք ասել ճշմարտությունը: Ստուգողները գնացել էին, իսկ պիոներ-ջոկատավարը, դասղեկն ու նաև դաստիարակչական գծով փոխտնօրենը հարձակվել էին ձեզ վրա ու ամոթանք տվել: Դա քո մեջ զայրույթ էր առաջացրել. «Դուք միայն սովորեցնում եք, թե ինչպես ստենք… Դուք չե՛ք ուզում տեսնել իրական կյանքը … Ահա թե ինչպիսին եք դուք՝ մեծերդ…»:

Այդ ժամանակ ես փորձեցի հարթել իրավիճակը, բայց իմ ջանքերը շարժեցին քո զայրույթը. «Ուրեմն՝ դո՞ւ էլ ես նրանց նման: Ուրեմն՝ մենք պիտի ստեի՞նք… Բայց ավելի լավ չէ՞ր լինի իսկական արշավներ, մրցույթներ, բանավեճեր կազմակերպել…»:

Այո՛, իհարկե, լավ կլիներ, բայց մենք սովորել էինք ասել ոչ ճիշտը, սովորել էինք գովել մեզ: Զանազան պլաններ ենք կազմում, հետո մոռանում դրանց մասին:

«Իսկ ինչո՞ւ եք սովորել, ձեզ վախեցրե՞լ են: Դո՞ւ էլ ես վախեցողներից», — համառորեն ինձ էիր ուղղում քո հարցերը: Եվ ես էլ, համոթ ինձ, խուսանավում էի անկեղծ զրույցից, չգիտեի՝ ինչը ինչպես ասեի քեզ, քո բերած փաստերն ու տրամաբանությունը չէին տեղավորվում իմ բացատրություններում:

Հիշում եմ մի այսպիսի դեպք: Դու հյուր էիր գնացել և վրդովված տուն եկար:

-Իսկ դուք գիտե՞ք, — ասացիր, — վաղը չէ մյուս օրը մեր տիեզերագնացները տիեզերք են թռչելու, — և անգամ թվարկեցիր ապագա հերոսների ազգանունները:

-Որտեղի՞ց գիտես, — զարմացավ մայրիկը:

-Նա միշտ ամեն ինչ գիտի, մշտապես լսում է նորությունները, — ասաց տատիկը:

— Բայց այդ մասին դեռ խոսք չեն ասել, — չհամաձայնեց մայրիկը:

Մեր տիեզերագնացների մասին մեզ սովորաբար ասում էին, երբ նրանք արդեն ավարտած էին լինում թռիչքը, կամ էլ լավագույն դեպքում՝ օրբիտա դուրս եկած ժամանակ: Չգիտեմ, թե ինչու էր այդ ամենը մեզանից գաղտնի պահվում: Այդ նույն ժամանակ արևմտյան ռադիոկայանները արդեն հայտարարած էին լինում սպասվող թռիչքների մասին: Ինչ-որ մեկը լսել էր «Ամերիկայի ձայնով» և եկել էր դպրոց նոր տեղեկատվությամբ:

-Հիմարություններ են, — ասաց տատիկը, «Ամերիկայի ձայնին» չարժե հավատալ, դրանք միայն ստում են:

-Արի՛ գրազ գանք, որ կթռչեն, ուզո՞ւմ ես, — առաջարկեցիր տատիկին: Երկու օր անց բոլոր ռադիոկայանները հայտարարեցին մեր տիեզերագնացների թռիչքի մասին և տվեցին հենց այդ տիեզերագնացների անունները:

-Տեսնո՞ւմ ես, — տատիկի օձիքը բաց չէիր թողնում դու, — իսկ դու ասում էիր, որ «Ամերիկայի ձայնը» ստում է: Էդ մեզ մոտ են ստում, ամեն ինչ թաքցնում են:

Քո այդ եզրահանգումները վախեցրին ինձ: Ինչպե՞ս կարող էի հակառակվել: Ասեի՝ ավելի լավ է, որ չգիտենք՝ երբ կթռչեն տիեզերագնացները, և հատկապես ովքե՞ր: Ո՛չ, այդպիսի բանն արդարացնելը դժվար է: Բայց ահա ավելի դժվար խնդիր կա. որտեղի՞ց իմացան Արևմուտքում մեր գաղտնի պլանների մասին: Իսկ եթե դա գաղտնիք չէ, ապա ինչո՞ւ չտեղեկացնել սեփական ժողովրդին: Դու վրդովվում ես. «Այ էդպես մեզ պահում են անգիտության մեջ»:

Մի խոսքով՝ նման դեպքերը մեր կյանքում քիչ չէին, և դրանք դժվարացնում էին մեր փոխհարաբերությունները: Հրապարակայնություն՝ ահա թե ինչ էր հարկավոր ինձ, մեզ՝ քեզ դաստիարակողներս, պատանիների ու աղջիկների բոլոր դաստիարակողներին: Մեզ ոչ միայն հրապարակայնություն էր հարկավոր, այլև բոլոր «ձայները» գերազանցող ճշմարիտ տեղեկատվություն: Այդ դեպքում և՛ իմ ու քո և՛ ուրիշ ծնողների մեջ վստահություն և փոխընմբռնում հաստատելիս դժվարություններ չէին ծնվի: Գուցե այն ժամանակ ես պիտի համարձակություն առնեի ու քեզ ուղիղ ասեի. «Այո՛, սիրելիս, դա թյուրիմացություն է, դա մեր հիմարությունն է, մեր անհեռատեսությունն է…»: Բայց ես զգուշություն էի անում, մտածում, որ դա չի կարելի անել, թող ինքը հետո իմանա այդ մասին, իսկ ավելի լավ կլինի, որ բոլորովին չիմանա:

Ես այդպես էի մտածում, իսկ այդ ընթացքում քո մեջ մեր իրականության հանդեպ կողքից ձևավորվում էր ինչ-որ անփույթ, անհարգալից, թերահավատ վերաբերմունք:

Դա ինձ շատ անհանգստացնում էր, քանի որ սպառնում էր ավիրել մեր միջև եղած վստահությունը, և ընդհանրապես մեր հարաբերությունները կարող էին փակուղի մտնել: Ինձ հարակավոր էր ընտրել երկու ուղիներից մեկը. կամ բարոյախոսությամբ ու ավտորիտար պահանջներով փորձել ուղեղդ լվանալ (ինչը ես չէի ուզում անել), կամ էլ գտնել ավելի ուժեղ փաստարկներ, քան քոնն էին, ցույց տալ քեզ իրական բարոյական արժեքներն ու բացահայտել դրանց ճշմարիտ էությունը: Երկրորդ ուղու փնտրտուքը ինձ միշտ մղում էր անկեղծության, ճշմարտության, քեզ հետ հարաբերվելու բացության: Բայց ահա իմ անհանգստությունը՝ քո կյանքը ներկայում և ապագայում չդժվարեցնելը մղում էր ինձ կիսաճշմարտության, որ նշանակում էր մեր փոխհարաբերությունների բարդացում:

Իսկ ներկա կյանքը մղվում էր մեր տուն:

-Ճի՞շտ է, — հարցրիր դու ինձ, — որ պատգամավորական ընտրությունների բլանկներում գրված է. «Ընդգծել բոլորին բացի մեկից», իսկ այնտեղ միայն մի ազգանուն է:

-Հետո՞ ինչ, — զգուշությամբ պատասխանեցի ես, — ընտրողները պատգամավորության մի թեկնածու են առաջադրում և ընտրում նրան, բայց նրանք իրավունք ունեն առաջադրելու մի քանիսին:

-Իսկ ինչո՞ւ չեն առաջադրել մի քանիսին, որ նրանցից միայն մեկին ընտրեն, — պնդեցիր դու, և ես քո հարցադրման մեջ անվստահություն և ծաղր զգացի: — Ինչպիսի՞ն են ձեր ընտրությունները:

Նմանատիպ զրույցներ այդ օրը հավանաբար տեղի էին ունեցել նաև քո համադասարանցիների ընտանիքներում, քանի որ այդ զրույցը սկսվել էր դպրոցում:

Ես փաստարկներ բերեցի, բայց, միևնույն է, դու չհավատացիր, որովհետև քո տրամաբանությունը ազատ ընտրություններում սահմանափակումներ հանդուրժել չէր կարողանում:

Ո՛չ, ազնվություն, բացախոսություն, ճշմարտություն՝ ահա թե ինչ սկզբունքներ պետք է դաստիարակել պատանիների ու աղջիկների մեջ: Եվ ես բացվեցի քո առաջ. իհարկե, պետք է ընտրությունների համակարգում ժողովրդավարություն հաստատել, պետք է լինեն

պատգամավորության մի քանի թեկնածուներ, թող նրանք առաջադրեն իրենց գործունեության ծրագիրը, իսկ մենք հետո կմտածենք՝ ում օգտին քվեարկենք:

Ի՜նչ երջանկություն է, որ ժամանակները փոխվում են:

Առաջ ես կարող էի արգելել քեզ փնտրել 1937 թվականին հրաշալի բանաստեղծ Տիցիան Տաբիձեի անհետացման պատճառները, մի բանաստեղծի, որ մեր ժողովրդի հպարտությունն է: Եվ ես այդպես կվարվեի, դարձյալ որ քեզ հեռու պահեի վտանգից: Բայց միաժամանակ իմ հոգում կզայրանայի այդպիսի մութ անցյալի համար: Բայց կիսաճշմարտությունը կսկսեր կեղեքել քեզ, իսկ ճշմարտությանը փորփրել-հասնելով՝ դու կըմբոստանայիր: Բայց ճշմարտությունը, իսկական ճշմարտությունը՝ թող որ դառը, թող որ անխղճորեն մերկացնող ճշմարտությունը՝ ապաշխարության զգացումով շաղախված, կատարված անօրինությունների հանդեպ մեղավորության զգացումով, երեխաների՝ դեռահասների, պատանիների ու աղջիկների հանդեպ հոր անկեղծությամբ, հենց այդպիսի ճշմարտությունն է նրանց միջև փոխհարաբերությունների հաստատման, համագործակցության ձևավորման հիմքը: Բայց կա նաև ուրիշ մի հիմք. դա մարդկանց ստեղծարար աշխատանքն է, նրանց հերոսականությունը, հայրենասիրությունը, ժողովրդի ոգին, որ հնարավոր չէ սպանել: Եվ այս ճշմարությամբ նույնպես պետք է հպարտանալ:

Քեզ հետ միասին զայրանում էինք 37 թվականի դեպքերի վրա: Ի՜նչ ողբերգության, անօրինության, ամենաթողության, անգթության ժամանակներ էին: Եվ ի՜նչ մեծ կյանքեր է այն տարել: Տիցիան Տաբիձեն հավանաբար կգրեր հոգին ազնվացնող ու վեհացնող մի քանի հատոր բանաստեղծություններ, իսկ ինչ գրական գլուխգործոցներ կստեղծեր Միխայիլ Ջավախիշվիլին: Եվ այս ամենը անվերադարձ կորսված է ժողովրդից: Իհարկե, հարկավոր է մինչև վերջ ուսումնասիրել իրադարձությունների էությունը, հարկավոր է իմանալ, թե ինչու տեղի ունեցավ դա, ով է մեղավոր դրանում, հարկավոր է վերականգնել այդ տարիների ողբերգական իրադարձությունների պատկերը, երբ մարդիկ էին մահանում, փշուր-փշուր լինում նրանց ճակատագրերը: Ցավոք, ես չգիտեմ, թե ինչ պատմեմ քեզ Տիցիան Տաբիձեի մասին, ոչ մի տեղ նրա մասին չեմ կարդացել, ոչ մեկից չեմ լսել, և եթե ինքդ իմանաս, ապա, խնդրում եմ, ինձ էլ պատմիր:

Ինչպիսի՞ զրույց պիտի լինի մեր՝ մեծերի ու մեր մեծացող երեխաների միջև:

Հարկավոր է զրուցել քեզ հետ, ի՛մ աղջիկ, մշտական զրույց՝ անկեղծ, հիմնված ճշմարտության վրա: Ես, մենք՝ մեծերս, ուրոնց վրա դրված է երեխաների դաստիարակությունը, պետք է լինենք ազնվահոգի, անկեղծ, բացսիրտ քո առաջ, ձեր՝ մեր երեխաների առաջ: Մենք պետք է սովորենք մեր սխալների համար գնալ սրտանց խոստովանանքի, մենք պետք է համախոհներ դառնանք ձեզ հետ մեր հասարակության մեջ ծնունդ առած ողբերգական երևույթները վերլուծելիս: Հակառակ դեպքում դուք բարոյական ոչ մի արժեք ու իդեալ չեք ընդունի մեզանից:

Ահա թե ինչպիսի մտորումների մղեցին ինձ քո փշոտ հարցադրումները, որոնք դու ինձ էիր ուղղում երբեմն ինչ-որ ծաղրանքով, երբեմն՝ որոշ դյուրագրգռությամբ: Եվ ես եզրահանգման եմ գալիս. դրանցից պետք է գլուխ հանես ոչ միայն դու, այլև ես, և թող մեր երկխոսության հիմքում ընկած լինեն ճշմարտությունը, անկեղծությունը, ինքնավերլուծությունն ու փոխըմբռնումը:

Մեզ հարկավոր է սովորել լսել ձեր մտքերը, մտորումները, հասկանալ ձեր գնահատականները, և դրանք պետք է անել այն նույն անկեղծությամբ, որը դուք դրսևորում եք մեզ հետ բանավիճելիս: Մի ուրիշ բան էլ է անհրաժեշտ՝ իմաստավորել սեփական փորձն ու սեփական գիտելիքները ձեր թերահավատ դատողությունների ֆոնի վրա և ազատագրվել, այսպես կոչված, դաստիարակչական միջավայրի մաքրազերծման անհրաժեշտության մասին նախազգուշացնող սեփական կանախակալ գնահատականներից: Միջավայրը պետք է մարդկայնացնել, դա ճիշտ է, բայց ստերիլիզացնել այն դաստիարակության համար՝ պետք չէ:

Դու արդեն վաղուց երեխա չես, և քեզ պետք է օգնել ոչ թե վտանգից հեռու պահելու, կյանքից մեկուսացնելու համար, այլ կենսական, քաղաքացիական, հասարակական դիրքորոշումդ ճշտելու համար: Իսկ դրան, բնականաբար, քեզ անհանգստացնող խնդիրներից մեկուսանալը ոչ մի կերպ չի կարող նպաստել: Դու պետք է քննադատաբար վերլուծես ու յուրացնես մեր իրականությունը, մեր անցյալը, պիտի իմանաս մեր ողբերգական սխալների մասին: Դու դրա իրավունքն ունես: Քո սերունդը, ընդունելով կյանքի էստաֆետը, լրիվ իրավունք ունի մեզ հարցնելու՝ իսկ այս կյանքում ամեն ինչ իր տեղո՞ւմ է, ինչո՞ւ և ի՞նչ սխալներ են թույլ տրվել: Եվ մենք պարտավոր ենք ձեզ հաշվետու լինել՝ ոչինչ չթաքցնելով ո՛չ անցյալից, ո՛չ ներկայից, չխաբելով ձեզ և մոլորության մեջ չգցելով: Ոչ հեռավոր անցյալի փաստերը թաքցնելով՝ մենք դեպի ապագա ենք քարշ տալիս հին հասարակական երկերեսանիությունը:

Երբեմն մտածում են, որ ընտանեկան դաստիարակության համար պատասխանատու են միայն ծնողները, որոնք պետք է իրենց կյանքով օրինակ ծառայեն: Բայց ի՛նչ պետք է անել այն դեպքում, երբ հասարակության ողբերգությունը ներխուժում է կյանք, դժվարացնում դաստիարակչական գործընթացը ընտանիքում: Ասենք՝ հասարակության մեջ արդարություն չկա, և ես չեմ կարող արդարացնել իշխանություններին:

Բարի գիշեր եմ քեզ մաղթում, ի՛մ աղջիկ, և թող երազում քեզ հայտնվեն երկու աստվածուհիները՝ իմաստնության աստվածուհին՝ Աթենասը, և արդարադատության ՝ Թերմիսը։

Քո հայրիկ