Ընտանեկան դաստիարակության արվեստը

Բնագիրը

«Մարտյան հասակ։ Նամակներ դստերս»

Ուժերի աղբյուրը. յոթերորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ քնքուշ աղջիկ։

Այսպիսով՝ սկսենք։

Կար-չկար մի…

Ախր ես քեզ հեքիաթ եմ պատմում, ինչո՞ւ ես ինձ ընդհատում։ Մի՞թե դու չես կարոտում իմ հեքիաթները։

Առաջ ես քեզ հեքիաթներ էի պատմում, որպեսզի զարգացնեմ քո երևակայությունը, մտածողությունը, որ դու հասկանաս, թե ինչպես է մղվում պայքարը բարու ու չարի միջև, ինչպես է հաղթում բարին, և որքան թանկ է նստում նրա վրա այդ հաղթանակը։ Եվ, իհարկե, պատմում էի նաև, որ դու քաղցր քնեիր ու պայծառ երազներ տեսնեիր։

Մի՞թե վատ է երազներ տեսնելը։ Դրանք նման են քո ճակատագրի ու կյանքի հետ կապված տարօրինակ ֆիլմերի, որոնք ինչ-որ մեկը նկարահանել է միայն քեզ համար և միայն քեզ է ցուցադրում։ Եվ ցուցադրում է միայն մի անգամ` առանց կրկնելու։ Երազներում դու խոսում ես, գործում, բարեկամություն անում կամ վիճում։ Մի խոսքով՝ երազները սքանչելի ֆիլմեր են, ինչեր ասես՝ չես տեսնում դրանցում, ում հետ ասես՝ չես հանդիպում, որ ժամանակում էլ ապրելիս լինես։

Ասենք թե՝ երեկ գիշեր դու երազ ես տեսել․երկու տատիկներդ զրուցում էին իրար հետ՝ ինչ-որ բան հիշելով, մեկ ուրախանում էին, մեկ լալիս։ Հանկարծ դու մոտեցար նրանց։ Տատիկներն անմիջապես սրբեցին արցունքները և ժպտացին քեզ։

Դու ուզեցիր հարցնել․«Տատիկներ, ինչի՞ վրա եք ուրախանում կամ ինչո՞ւ՝ լաց լինում»։ Եվ հանկարծ երկու տատիկներն ասես անհետացան, և քո առաջ փռվեց ծովը։ Եվ այդ պահին դու արթնացար։

Ի՞նչ կանեիր դու, ինչպե՞ս կվարվեիր այսօր, եթե գիշերն այդպիսի երազ տեսնեիր։ Գուցե սկսեիր գուշակե՞լ, թե ինչ է նշանակում երազում տատիկներին ու ծովը տեսնելը։ Կամ գուցե բոլորովին մոռանայի՞ր այդ երազի մասին։

Կարծում եմ՝ դու այլ կերպ կվարվեիր։ Երևի նախ՝ կփաղաքշեիր մի տատիկիդ, ապա՝ մյուսին, իսկ հետո կսկսեիր համառորեն հարցախեղդ անել, թե նրանց ինչ-որ բան չի՞ անհանգստացնում։

-Ո՛չ, — կասեին տատիկները, — միայն թե դու լավ լինես, լավ մարդ մեծանաս, իսկ մեզ ոչինչ պետք չէ։

-Եվ այնուամենայնիվ, այնուամենայնիվ, — չէիր պոկվի դու տատիկներից։ Եվ այնժամ դու կհասկանայիր, որ այս օրը տատիկների համար ամենատխուր հիշողությունների օրն է։ «Մարուսյա, դիմացի՛ր մի կերպ, երեխաների՛ն խնամիր, նրանց լավ մարդ մեծացրու։ Եվ քե՛զ էլ նայիր։ Ես կարոտում եմ ձեզ ու անհանգստանում ձեզ համար»։ Այս տողերը իմ հայրիկի նամակից են, որ քո տատիկը ստացել է վերջին անգամ։ Երեխաները մեծացան, վաղուց մեծ են դարձել իրենց հայրիկից, ընտանիքներ են կազմել։ Եվ մարդիկ նրանց մասին վատ չեն արտահայտվում։

-Իսկ ձեր պապիկը, — կասի տատիկը, ու նրա աչքերը կլցվեն արցունքով, — զոհվեց պատերազմում․․․Անիծվեն պատերազմն ու պատերազմ սարքողները։ -Ահա թե ինչպիսի ավարտ կունենար քո երազը։

Հա, բայց ես հեքիաթ էի պատմում։ Քիչ մնաց՝ մոռանայի։

Կար-չկար…. մի անճոռնի ճուտիկ…. ո՛չ, անճոռնի ճուտիկ չէ (դա Անդերսենի հեքիաթում էր, իսկ դու այն բերանացի գիտես)։ Կար-չկար, մի անճոռնի աղջիկ կար՝ փաթաթված սպիտակաթույր խանձարուրում, իսկ ինքը՝ տգեղ, կնճռոտ ու ճղճղան։

Ինչո՞ւ ես ինձ ընդհատում։ Մի՞թե դու գլխի չես ընկնում, թե ում մասին է հեքիաթը։ Քո մասին, էլ ուրիշ ո՞ւմ մասին։ Դու ես այս հեքիաթի հերոսուհին։ Այդպես ինձ հեքիաթ էր պատմում իմ հայրը․ ես նրա հեքիաթների գլխավոր հերոսն էի։ Հայրիկի հեքիաթներում ես անցնում էի բազում դժվարությունների ու փորձությունների միջով, յոթ անգամ կտրում-լողում էի յոթ ծովերով, յոթ անգամ հաղթահարում յոթ սար, և յոթերորդ երկինք էի բարձրանում յոթ անգամ՝ փրկելով յոթ ամրոցներում փակված գեղեցկուհուն։ Յոթգլխանի հրեշի յոթ գլուխն էի կտրում, յոթ անգամ փրկում ժայռին ամրացված Ամիրանին։ Ու չնայած ես արդեն կես դար ապրել եմ, միևնույն է, երազում եմ՝ երանի հայրիկը կենդանի լիներ ու ինձ հեքիաթներ պատմեր։

Այսօր ես կրկին ընթերցեցի այն նամակը, որ հայրիկն ուղարկել էր ինձ ռազմաճակատից 1942-1943 թվականներին։ Երբ ես ստացել եմ այդ նամակները, տասնմեկ-տասներկու տարեկան եմ եղել։ Սովորում էի գյուղում։ Կովկասյան լեռներից ամեն օր այնպիսի դղրդյուն էր լսվում, որ տներում ապակիները զրնգում էին։ Գյուղի վրայով մի քանի անգամ անցնում էին գերմանական ինքնաթիռները։ Գյուղացիները տներից դուրս էին թափվում բակ, բռունցք արած ձեռքերը զենիթային թնդանոթի պես պարզում դեպի դրանք, այնպես գոռում ու կռվում, որ թվում էր, թե ինքնաթիռները վախենում էին ու թռչում-հեռանում։ Այդ օրերին հայրիկի նամակներն ինձ ուժ էին տալիս․ հայրիկը ռազմաճակատում է, մի՞թե ֆաշիստները կարող են ինչ-որ բան անել մեզ հետ։ Այսօր՝ քառասուն տարի անց, ես այդ նամակներում տեսնում եմ իմ իսկական հայրիկին, տեսնում եմ երիտասարդ հորս․«Իմ սիրելի՛տղա, նամակնե՛ր ուղարկիր», «Ամուր-ամուր համբուրում եմ քեզ հեռվից, իմ տղա, ողջույններս փոխանցի՛ր իմ փոքրիկ Նաթելին, համբուրի՛ր նրան իմ փոխարեն», «Որդի՛ս, պահպանի՛ր քույրիկին, մի՛ նեղացրու, մեղք է մեր փոքրիկ Նաթելը», «Ինչո՞ւ նամակ չես գրում, անպիտան, ի՞նչ է պատահել»։ Ամենավերջին նամակում հայրիկն ինձ մի քանի տող էր գրել․«Իմ սիրելի՛ տղա, առո՛ղջ եղիր, «գերազանց» սովորիր։ Հետևի՛ր մայրիկին ու քույրիկին, պահպանի՛ր նրանց, ինձ համար մի՛ անհանգստացիր»։

Հայրիկի նամակների սրտառուչ քնքշությունը, նրա վերջին խրատը մինչև հիմա ուղեկցում է ինձ որպես կոչ, որ ես՝ նրա միսն ու արյունը, հետևեմ իր մեծահոգությանը։

«Չէ՞ որ նա պատճառ ուներ, ինչո՞ւ նա գնաց ռազմաճակատ», — հարցրեց ինձ ընկերս, երբ ես հինգերորդ դասարանում էի։ Այն ժամանակ ես չկարողացա համոզիչ կերպով պատասխանել նրան, թե ինչու սովետական միլիոնավոր մարդիկ կամավոր մեկնեցին ռազմաճակատ։ Հեշտ է ասել։ Գիտե՞ս, թե ինչ է հավատը։ Դա մարդու մեջ եղած ամեն ինչի սկիզբն է։

Մարդն ուժեղ է, երբ հավատում է համամարդկային ազնվագույն իդեալին, երբ առաջնորդվում է դրանով. Այդ դեպքում պատրաստ է ամեն պահի հերոսական արարք գործելու։

Իմ հայրիկը տասներկու տարեկան էր, որ գյուղից փախավ գինու առևտրով զբաղվող իր հորից և Թբիլիսիում սկսեց աշխատել տպարանում որպես բանվոր։ Եղավ տպագրիչ, թերթեր, գրքեր տպագրեց և ավելի համակվեց բարի երազանքների հավատով։ Եվ ինչպե՞ս կարող էր նա չմեկնել ռազմաճակատ, երբ իր երազանքների հավատին՝ իր Հայրենիքին, վտանգ էր սպառնում։ Հայրենիքի հանդեպ ճշմարիտ սիրո արտահայտման ձևը մեկն է՝ հանուն նրա բարօրության գործելը։ Հայրենիքի հանդեպ նրա հավատում տեղ կար և մեզ՝ իր ընտանիքի համար․կնոջ, երեխաների, մտերիմների համար, որոնք պաշտպանության կարիք ունեին։ Դրա համար էլ նա կամավոր մեկնեց ռազմաճակատ։ Գնաց նրա համար, որ ինձ էլ ներշնչի իր սեփական հավատը։

Ես քեզ կտամ հայրիկիս նամակները, կտամ նաև տետրի դեղնած, ջնջված թերթիկները, որոնց մեջ պապիկդ՝ քո մայրիկի հայրիկը, որ մահացավ քո ծնվելուց հինգ տարի առաջ, նկարագրում է իր ռազմաճակատային առօրյան։ Ահա մի գրառում․«Մենք ընթրում էինք, երբ հանկարծ «ֆերդինանտ» տեսակի երեք ինքնագնաց հրանոթներ, որոնց կրակոցի ձայնից արդեն ճանաչում էինք, սարսափելի դղրդյունով թափվեցին մեր տեղանքի վրա։ Շուրջ երեսուն րոպե տևեց այդ մահ սփռող հրաձգությունը։ Հաշմված ձեռքերի ինչքա՜ն պոկոտված կտորներ, ինչքա՜ն մարդկային դիակներ կային գետնին այդ հրաձգությունից հետո։ Հառաչանքները, օգնության աղաղակները սարսափազդու էին դարձնում մահացու հոգեվարքը։ Բայց կային մարդիկ, որոնք չէին երկնչում։ Փամփուշտից ծակված կուսակցական տոմսը, որ հանել էին Նաումենկոյի կրծքի գրպանից և նրա փոքր որդու՝ դեռ չչորացած արյան կաթիլներով ողողված լուսանկարը վկայում էին, թե որտեղ էր դիպել մահացու փամփուշտը։ Հաճախ՝ հանգստի պահերին, խրամատում Նաումենկոն գրպանից հանում էր միակ որդու միակ լուսանկարը, երկար, շատ երկար նայում էր այդ մանկական դեմքին, իսկ հետո ասում․«Եթե զոհվեմ, նկարն ինձ մոտ կթողնեք»։ Այն մարդը, որ կռիվներում կորովիության ու հույսի մարմնացում էր, շատ քնքուշ ու զգայուն հայր էր»։

Դու շատ բան պիտի պատմես քո երեխաներին իրենց նախնիների մասին, թե չէ ուրիշ ինչպե՞ս պիտի նրանց մեջ ներարկես սեր Հայրենիքի նկատմամբ։ Մի՞թե բավարար է զմայլվել գեղեցիկ լեռներով, որ այդ հողը որպես Հայրենիք զգաս։ Մարդը սիրում է իր նախնիներին։ Հաճա՛խ այցելիր պապիկի գերեզմանին, սիրելի՛ս, այցելիր նաև անհայտ զինվորի գերեզմանին՝ որպես իմ հոր կորած գերեզման։ Ծաղիկնե՛ր դիր և մի քանի րոպե մտածի՛ր նրանց հանդեպ քո պարտքի մասին և քո զավակներին էլ ապագայում հանձնարարի՛ր, որ այդպես վարվեն։

…Ես բոլորովին մոռացա՝ ինչից եմ սկսել։ Դե, իհարկե, ես քեզ հեքիաթ էի պատմում ճուտիկի մասին… Ոչ թե ճուտիկի, այլ անճոռնի ճուտիկի մասին։ «Ո՞վ պիտի նայի այս անճոռնի արարածին», — հարցրեց մայրիկը, երբ նորածին փոքրիկը ջանասիրաբար թափահարում էր խանձարուրից հանած ոտիկները։ Տատիկը զգուշորեն վերցրեց նրան և դրեց տաք ջրով լի վաննայի մեջ։ «Անճոռնի արարածը» սկսեց չփչփացնել ու թրջեց տատիկին։ «Վա՜յ, դու իսկապես անճոռնի ես», — ծիծաղեց տատիկը։

Այն ժամանակ տատիկն ավելի երիտասարդ էր. այս վերջին տարիներին նա ծերացել է, երկու տատիկներն էլ ծերացել են։

Գիտե՞ս, թե ինչ է նշանակում ծերություն, տարիք։ Կնճիռնե՞րը դեմքին, կամ ճերմակ մազե՞րը։ Ո՛չ, տարիքն ու կնճիռները դեռ ծերություն չեն։ Ծերությունը հիշողություն է ապրած կյանքի մասին, վիշտ՝ կորցրած մարդկանց համար, անհանգիստ, տագնապալից մտորումներ երեխաների ապագայի մասին, իմաստուն-միամիտ ընդվզում․ինչպե՞ս կարող է դեռ ինչ-որ տեղ գոյություն ունենալ չարիքը, ինչո՞ւ այն անմիջապես չեն ոչնչացնում։

Դու պատահաբար տատիկներից մեկին չե՞ս հարցրել, թե այս գիշեր նա ինչ երազ է տեսել։ Իմ կարծքով ժամանակակից տատիկների երազներում ավելի հաճախ են կենդանանում քառասուն տարվա հնություն ունեցող պատմությունները՝ պատերազմ, սով, կարիք, արցունքների հեղեղ՝ հարազատների զոհվելու հետ կապված։

Տատիկները ամենախաղաղասեր մարդիկ են աշխարհում։ Եվ ոչ նրա համար, որ նրանք ֆիզիկապես թուլացել են, իրենց խնայում են, այլ նրա համար, որ նրանք ենթարկվել են անսովոր մեծ ու ուժգին ցավ տանելու փորձությանը. նրանք կորցրել են ամուսիններին, երեխաներին, հարազատներին։ Դրա համար էլ պահապան հրեշտակի պես պահպանում են, փաղաքշում կենդանի մնացածներին, նրանց, ովքեր եկել են իրենց սերդին փոխարինելու։ Պաշտպանում են մարդկությանը, մոլորակը…

Կար-չկար… Ա՜հ, հեքիաթը թռավ…

Ո՞նց էի ուզում քեզ ուրախ հեքիաթ պատմել, բայց պարզվեց՝ շատ դժվար է պատմել այն հունիսի 22-ի օրը։ Մի՛ նեղացիր, խնդրում եմ, ես մյուս անգամ քեզ հեքիաթ կպատմեմ։

Քո հայրիկ

Ճակատագիր. ութերորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անուշ աղջիկ։ Արդեն մի քանի օր է, ինչ ես կորցրել եմ հանգիստս․մի նամակ, որ ստացել էի քեզ տարեկից մի աղջկանից, ստիպեց ինձ մտածել քո ապագայի և այդ աղջկա ճակատագրի մասին։

Իմ մայրը՝ քո տատիկը, հաճախ էր ինձ ասում․ ծնողների հոգսը երեխաների մեծանալու հետ աճում է։ Առաջ, երբ ես երիտասարդ ու անփորձ հայրիկ էի, ինձ ամեն ինչ հակառակն էր թվում։ Ահա, մտածում էի, մեր երեխաները կմեծանան, և մեր՝ ծնողներիս հոգսը կկրճատվի, նրանք կհոգան մեր մասին։ Բայց դա, պարզվեց, շփոթմունք էր։ Հնարավոր է, որ կյանք մտնող պատանուն ավելորդ է թվում ծնողների համառ հոգատարությունը։ Ես ինքս դեմ եմ մանրախնդիր հոգացողությանն ու անվերջ բարոյախոսությանը։

Սակայն սեփական փորձը համոզեց ինձ. այն, ինչ ասում էր տատիկդ, ծնողական սրտի օրենքն է։

Կյանքը, ուր դու մտնում ես, գեղեցիկ է և հետաքրքիր, բայց դժվարին է ու լի անակնկալներով։ Մենք, չգիտես ինչու, սովորել ենք դեռահասներին իրականությունը նկարագրել վարդագույն երանգներով և, որքան հնարավոր է, հեռու պահել նրանց կյանքի անհաջողություններից ու դժվարություններից։ Այդպես են վարվում ուսուցիչները դպրոցում, այդպես ենք վարվում նաև մենք՝ ծնողներս։ Եվ երեխան մեծանում է այդ վարդագույն, երևակայական աշխարհում, և նրան թվում է, թե մարդիկ իր շուրջը գոյություն ունեն միայն նրա համար, որ կառուցեն իր երջանկությունը։ Այնինչ այսօրվա իրականությունը ստեղծվել է տանջանքով, աշխատանքով և շատ սերունդների արյամբ, նրանց ուրախությունների ու դժբախտությունների հերթագայությամբ։ Ապագան էլ պիտի կառուցվի մեր աշխատանքով, պայքարով, խոչընդոտների հաղթահարմամբ, ուրախությամբ ու տխրությամբ։

Մարդասիրական դաստիարակությունը, որի պաշտպանն եմ ես, բոլորովին էլ չի նշանակում, թե երեխաներին պետք է շոյել ու փաղաքշել, ձագուկների պես բտել նրանց հազար անգամ ստուգված, մաքրամաքուր, մտավոր ու ֆիզիկական սնունդով։

Մարդասիրական դաստիարակությունը չի նշանակում նաև, որ վախերի պատճառով՝ իբր թե հանկարծ մեր ձագուկները չվախենան, պետք է նրանց պահենք մեր թևերի տակ, որպեսզի չտեսնեն, թե ինչպես կարկուտ տեղաց ու ոչնչացրեց խաղողի որթատունկերը, ինչպես արծիվը հափշտակեց նապաստակին ու բզիկ-բզիկ արեց նրան…

Եվ վերջապես մարդասիրական դաստիարակությունը նա է, որ աստիճանաբար, բայց համառորեն ու հաստատակամորեն ծանոթացնենք երեխային կյանքի լուսավոր ու ստվերոտ կողմերին, բարուն ու չարին, ներշնչենք հավատ ու բարու հաղթանակ, հաստատենք, որ մեր հասարակական կյանքում, երբ նա մեծանա, ինքը պիտի լուծի իր բաժին խնդիրները, որ ինքը առջևում շատ գործեր ունի։ Նա ինքն էլ պիտի հասկանա, թե ստվերոտ ո՛ր կողմերը պիտի ոչնչացնի, ո՛ր չարիքը նախ և առաջ պիտի արմատախիլ անի, ո՛ր լույսը ուժգնացնի և ո՛ր բարին ամրապնդի։ Մենք պետք է նրան սովորեցնենք, թե ինչպես առաջ գնա կյանքի ճանապարհով՝ չվախենալով դժվարություններից, և ինչպես գտնի ճակատագիրը, ավելի ճիշտ՝ ինչպես կռի սեփական երջանկությունը։

Ես ուրախ եմ, որ դու արդեն մեծ ես։

Բայց ես նաև վախենում եմ։ Վախենում եմ, որ հանկարծ մեծ լինելու զգացումը, ինքնուրույնության ձգտումը, ինքնահաստատումը քեզ՝ աղջկադ, չբերեն ու կանգնեցնեն «մարտյան» հասակի մեջ՝ այնպիսի մի թյուրիմացության մեջ, որ կարող է խեղել քո կյանքը։

Ես հասկանում եմ, որ ամեն մեկի կյանքում կան դժվարություններ։ Եվ դու էլ չես փախչի դրանցից։ Անգամ՝ հակառակը. որքան ակտիվ ու բարի լինես, այնքան ավելի շատ դժվարությունների կհանդիպես քո կյանքի ճանապարհին, կբազմապատկվի և պարտականություններիդ բեռը։ Ես չեմ ուրախանա, եթե դու խուսափես դժվարություններից, շրջանցես դրանք, աչք փակես դրանց հանդեպ, եթե դու փորձես թեթևացնել քո կյանքը, քո երջանկությունը կառուցես ուրիշի հաշվին։

Ոմանք կարծում են, թե երջանկությունը անսպասելի իրադարձություն է, որ հանկարծ ծեծում է դուռդ և քեզ պարուրում ուրախությամբ։ Պնդում են նաև, թե ճակատագիրը գրված է ամեն մեկի ճակատին, և ինչ որ կանխորոշված է, այն էլ կլինի։ Այդ դեպքում մենք ոչինչ ենք այս աշխարհում, և ինչ-որ անտես ուժ հրճվելով խաղում է մեզ հետ, իսկ մենք մտածում ենք, թե պայքարում ենք, հաղթանակում ու պարտություն կրում, ինչ-որ բան գտնում ենք, ինչ-որ բան կորցնում։

Մարդկային գիտակցությունը չի կարող հաշտվել կեցության այսպիսի ըմբռնման հետ։ Եվ եթե նախորդ սերունդները ապրեին՝ հույս դնելով հրաշքի վրա, ապա, վստահեցնում եմ, այսօր մենք նստած կլինեինք քարանձավներում, և մեր գլխավոր զենքերը կլինեին քարերն ու մահակները։

Ո՛չ, ոչ մեկի ճակատին գրված չէ իր ճակատագիրը, այն ոչ ոք չի բաշխել՝ այս մարդուն սա է նախատեսված, իսկ մյուսին՝ սա։ Մեր սեփական բախտը և միմյանց բախտը մենք ինքներս պետք է կերտենք ու միաժամանակ կարողանանք տեսնել, որ, պարզվում է, մարդիկ մինչ մեր ծնունդը հոգացել են մեր երջանկության համար։

Վերջիվերջո, ի՞նչ է երջանկությունը։ Մեր ամենանվիրական ցանկությունների կանխահաս և անսպասելի իրականացո՞ւմ։

Ո՞վ կարող է ասել, որ երջանիկ է։ Մի՞թե նա, ով մատն անգամ չի շարժել իր անհոգ կյանքում։

Լա՛վ մտածիր, աղջի՛կս, այն մասին, ինչ կասեմ քեզ․երջանկությունը ազնվագույն նպատակներին հետևելն է ու այն ուրախությանը ձգտելը, որ կպարգևես մարդկանց. այդ դեպքում նրանք էլ քեզ փոխադարձաբար կպարգևեն իրենց սեփական ուրախությունը։ Եվ դու չես դիմանա ու կբացականչես․«Ես երջանիկ եմ»։

Տարիներ են պետք, ի՛մ աղջիկ, որ հասնես երջանկության, իսկ ճակատագրական սխալի համար բավական է նաև անսպասելիորեն բռնկվող րոպեական անխոհեմությունը, անհեռատեսությունն ու կամազրկությունը։ Եվ այն ճակատագրական պահը, որ կխեղի քո կյանքը, կհետապնդի քեզ որպես զղջում անցյալի անխոհեմ կորստի համար։

Ես շատ անգամ եմ կարդացել այս նամակը, որ ուղարկել է ինձ տասնյոթամյա մի կին։ Ինձ թվում է , որ այն ոչ թե թանաքով է գրել, այլ արցունքով։ Իմ սիրտն էլ ճմլվում էր, երբ կարդում էի նամակը։ Հիմա կկարդամ քեզ այդ նամակը ու գիտես, թե ինչ կխնդրեմ։ Փորձի՛ր քեզ դնել նրա վիճակում։ Քո սրտում միաժամանակ պիտի բաբախի նաև ուրիշ մի մարդու սիրտ, քո կյանք պիտի խուժի նաև նրա կյանքը։ Միայն այդ դեպքում է քո մեջ ծնունդ առնում անկեղծ կարեկցանքը, միայն այդ դեպքում քո մխիթարող խոսքերը ուժ կունենան։ Եվ այդ կարեկցանքի, ապրումակցման, հոգատարության ու տխրության արդյունքում ես դու վսեմանում որպես մարդ։

Ահա այդ նամակը։

«Գրում եմ Ձեզ այն հույսով, որ Դուք ավելի պահանջկոտ կլինեք Ձեր աղջկա հանդեպ։ Խնդրում եմ, կարդացեք այս նամակն այնպես, ասես ես Ձեր դուստրն եմ։ Չէ՞ որ ինքնագլխությունը, քմահաճությունն ու կամակորությունը նրան նույնպես կբերի այն նույն վիճակին, որ ինձ բերեց։ Ինչքան լավ կլիներ, եթե հայրս այդ չարաբաստիկ օրը փակեր իմ ճանապարհը, կանգներ դռների արանքում ու ասեր․«Մինչև խելքի չգաս, ոչ մի տեղ բաց չեմ թողնի»։ Հիմա նա տառապում է, բայց արդեն ուշ է։ Նա միայն ասում է․«Հիմար աղջիկ, ինչո՞ւ դու ինձ ոչինչ չհարցրիր»։ Բայց մի՞թե ինձ հիմա կօգնեն նրա՝ կշտամբանքով ու խորը զղջումով լի խոսքերը։ Ես այժմ տեսնում եմ, որ անհեթեթ եմ վարվել, բայց անհնար է հետ բերել անցյալը կամ նոր կյանք սկսել։

Շուտով ես կդառնամ տասնութ տարեկան։ Սովորում եմ տասներորդ դասարանում։ Ինձ անուրախ կյանք է բաժին ընկել, իմ այս տարիքում ես այլևս ոչնչի չեմ հավատում։ Այնինչ՝ ի՜նչ հույսեր, ի՜նչ երազանքներ ունեի։ Երկու տարի շարունակ ես զգում էի ինձ յոթերորդ երկնքում, սիրահարված էի, հիմարացած, ճախրում էի ամպերում։ Պարզվում է՝ իրականում ես սիրահարված չեմ եղել, այդ ամենը ցնորք էր։ Թե չէ՝ ո՞ւր կարող էր անհետանալ սերը, ինչո՞ւ այն պիտի վերածվեր այսպիսի տխուր զգացումի՝ ատելության։

Ես իններորդ դասարանում էի, երբ ամուսնացա։ Ամուսինս մի կոպիտ ու անսիրտ մարդ է։ Ես արդեն երկու երեխա ունեմ։ Հիմա ամբողջ ընտանիքով սենյակ ենք վարձել։ Աշխատում եմ, տանջվում, որ ինչ-որ ձևով մեծացնեմ երեխաներիս։

Ամուսինս (եթե կարելի է նրան ամուսին կոչել) խմում է, ոչ մի տեղ չի աշխատում։ Միշտ վախի մեջ եմ, որ ահա կգա ու կնեղացնի ինձ, կգոռա երեխաների վրա, կստիպի նրանց լաց լինել։ Բայց, ի՜նչ արած, հանդուրժում եմ։ Ես ամաչում եմ այդ մասին գրել, բայց և ցավը սրտումս խեղդել նույնպես անկարող եմ։

Ոչ մի ուրախ ու բարի բան չեմ կարող հիշել իմ կյաքնում։ Անիծվի այն օրը, երբ ես ինձ ամենաերջանիկն էի համարում ու արեցի այս չմտածված քայլը։

Նստած եմ դասի, թվում է, թե լսում եմ, բայց մտքերով երեխաներիս հետ եմ։ Ու նաև վախն է ինձ պատում, երբ պատկերացնում եմ ամուսնուս հետ հանդիպումը։ Եթե ուշանամ, նա ինձ կհայհոյի, գուցե նաև հարվածի, իբր ուշացել եմ, որտե՞ղ եմ եղել։ Իսկ ես ոչ մի տեղ էլ չեմ եղել։ Հենց դասերը վերջանում են, վազում եմ ավտոբուսի կանգառ։ Մի՞թե մեղավոր եմ, որ ավտոբուսը ժամանակին չի գալիս։ Երբեմն նա նաև աշխատավայր է գալիս, և եթե ասում են, թե գործով դուրս եմ եկել, ապա, Աստված չանի, դրան հաջորդում են սկանդալներ ու տհաճություններ։ Այս բոլոր բաների մասին ես դասի ժամին եմ մտածում, իսկ հաճախ էլ այնպես եմ անջատվում՝ ուսուցչի ոչ մի խոսքը ինձ չի հասնում։ Ինչո՞ւ է իմ կյանքն այսպիսին։ Ինչո՞ւ ես պետք է վախենամ իմ ամուսնուց, երբ ոչ մի զանցանք չեմ գործել, ինձ լավ եմ պահում, աշխատում եմ ամբողջ եռանդով և՛ ընտանիքում, և՛ ֆաբրիկայում։

Լավ է, երբ կյանքում կարող ես հիշել շատ հաճելի ու հետաքրքիր բաներ, իսկ իմ կյանքը դեռ վշտով լի է։ Ուզում եմ իմ երեխաներին դաստիարակել որպես արժանավոր մարդկանց, ուզում եմ, որ նրանք երբեք ոչ մեկին դժբախտություն չբերեն։ Բայց ինձ հեշտ չի լինի մեծացնել իմ երեխաներին, երբ ամուսինս հոգ չի տանում երեխաների համար, իսկ մտերիմներ չունեմ, որ ինձ օգնեն, հենարան լինեն, ոգևորեն։ Երբ գիշերով երեխան լաց է լինում, ամուսինս գոռում է․«Վե՛ր կաց, փակի՛ր այդ հիմարի բերանը…»

Ատեստատս կստանամ և կփորձեմ ընդունվել առևտրի տեխնիկում։ Իհարկե, այսպիսի գիտելիքներով, երբ շաբաթը մի անգամ եմ հասցնում դասերին լինել (և այս նամակն էլ դասի ժամին եմ գրում), շատ բաների չեմ հասնի, բայց շատ եմ ջանում ինքնուրույն հաղթահարելու ծրագիրը… Իմ անցյալն ու ներկան այնպես անլույս են, որ հօդս են ցնդում ապագայի նկատմամբ բոլոր ուրախալի մտածումները։ Ասում են՝ մարդն ապրում է ապագայով։ Բայց կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպիսին կլինի իմ վիճակը, եթե ես ապագա չեմ տեսնում։ Մի՞թե երջանկությունը չի ժպտա ինձ։

Երազում եմ բնակարան ստանալ։ Բայց ո՞վ ինձ այն կտա, չէ՞ որ ես նախ պետք է արժանի լինեմ դրան։ Եվ ամուսինս էլ ոչնչով չի արժանացել բնակարանի։ Մի խոսքով, չգիտեմ, թե ինձ ինչ է սպասվում ապագայում։ Իսկ երեխաների մասին մտածում եմ անընդհատ, և ինչպես ամեն մայր, ես էլ երազում եմ խաղաղության ու իմ փոքրիկ բնակարանի մասին, ուր վարձով ապրում եմ»։

Ահա քեզ՝ «ճակատագիր»։

Ո՞վ ու ինչպե՞ս կապացուցի, որ հենց սա էր կանխորոշված այս աղջկա համար, որ թաքցնում է իր անունը։

Ես լավատես եմ ու հավատում եմ, որ ինչ էլ լինի, հիմա նրա կյանքը փշուր-փշուր է եղել, բայց նրա առջև լայն ճանապարհ է բացվում, և նա շատ բան կարող է ուղղել։ Ճիշտ է, նա պիտի զինվի ուժով ու համբերությամբ, բայց այնուամենայնիվ նա կարող է կռել իր նոր կյանքն ու ճակատագիրը։ Ես հուսով եմ նաև, որ գուցե նրա ամուսինն էլ խելքի գա, գուցե հարազատները խառնվեն ու օգնեն կարգավորել նրանց ընտանեկան հարաբերությունները, կխրատեն, կսովորեցնեն ինչպես ապրել, ինչպես իրար հասկանալ… Ծայրահեղ դեպքում երիտասարդ կինը կբաժանվի ամուսնուց, որ այդպես անխղճորեն փշրել է նրա հույսերը, և կսկսի նոր կյանք, կմեծացնի երեխաներին, կաշխատի, կսովորի։ Հավատում եմ նաև, որ նա կհանդիպի կյանքում այն մարդուն, որը կհասկանա իրեն, հենարան կլինի։ Եվ նորից ընտանիք կծնվի, բայց այս անգամ արդեն հիմնված իսկական սիրո ու բարեկամության վրա։

Հավատացած եմ, որ այդպես էլ կլինի ապագայում։ Բայց ոչ հենց այնպես։ Երիտասարդ կնոջ նրբազգացությունն ու ազնիվ աշխատանքը, նրա կամքի ուժը, նպատակասլացությունը կստեղծեն այդ ապագան։ Ես լավ գիտեմ նաև. դժվար է այդ հավատը ներշնչել այն մարդուն, որ հենց նոր բախվել է դժբախտության հետ, կյանքի մյուս երեսի հետ։ Ասում են՝ ժամանակը բուժում է։ Բայց ոչ թե հենց ժամանակն է բուժում ցաված սիրտն ու հոգին. գլխավոր բժիշկը մարդիկ են՝ սիրող, գուրգուրող, հոգատար, բարի ու նրբազգաց։

Ինչո՞ւ է դժբախտության մեջ հայտնված կինը ինձ նամակ գրում։ Նա ո՛չ օգնություն է խնդրում, ո՛չ խորհուրդ, հակառակը՝ նա ինքն է ինձ օգնում. իր կյանքի մասին պատմում է այն բարի նպատակով, որ ես ավելի շատ հոգ տանեմ քեզ համար։ Նա գրում է, որ ես պահանջկոտ լինեմ իմ դստեր հանդեպ, նախազգուշացնում է ինձ։ Շնորհակալ եմ խորհրդի համար, սիրելի անծանոթ փոքրիկ մայրիկ։ Դու ճիշտ ես․և՛ես, և՛ բոլոր հայրերն ու մայրերը պետք է ավելի պահանջկոտ լինեն իրենց զավակների նկատմամբ։ Մենք, իհարկե, պետք է սկզբից խորհրդակցենք, և եթե տեսնում ենք, որ հուզված, զգացմունքներով լի պատանին կամ աղջիկը կարող է չմտածված արարք գործել և արդյուքնում դժբախտ դառնալ, ինչում էլ կմեղադրեն մեզ՝ իբր, որտե՞ղ էիք, ծնողներ, մենք պիտի բավարար կամքի ուժ ունենանք՝ դառնալու մեր ծնողական իրավունքին, վարվելու այնպես, ինչպես կթելադրի մեր սիրտն ու բանականությունը։

Այո՛, մենք՝ ծնողներս, պիտի ավելի պահանջկոտ լինենք։

Երբ իններորդ դասարանցի աղջիկը փորձում է փախչել տանից ու ամուսնանալ, մի՞թե նա մտածում է, որ իր սերը կարող է փչվել օճառի պղպջակների պես և վերածվել ատելության։ Նա ինչպե՞ս կարող է դա պատկերացնել, եթե փորձ չունի, եթե ծանոթ չէ կյանքին, չի հետևում մեծերի խորհուրդներին։ Կամ նա ի՞նչ իմանա, որ մի երկու տարի հետո պիտի նորածին երեխա պահի։ Չէ՞ որ այդ նորածինը տիկնիկի նման չի կարող նստել թավշյա բազմոցին, այլ կգոռա, կկեղտոտվի, չարաճճիություն կանի, կհիվանդանա կապույտ հազով կամ կարմրուկով։

Իսկ այդ ամուսինը… Մի՞թե զգացմունքներից խելքը կորցրած աղջիկը կարող է կանխատեսել, որ իր ընտրյալը, որ հիմա առնականության, ազնվության, սիրո մարմնացում է թվում, վաղը կարող է դառնալ եսասեր ու խաբեբա։

Ո՛չ, նա չի կարող դա պատկերացնել։ Չի կարող պատկերացնել, կանխատեսել, որովհետև այդ ժամանակ զգացմունքը նման է այն կրակին, որ բոցավառվում է բուխարու մեջ, իսկ գիտակցությունը և շրջահայացությունը այրվում են այդ կրակում։ Գուցե և նրան՝ զգացմունքներից փոթորկված պատանուն, թվում է, թե ինքը սիրահարված է։

Ահա, ասպես էլ ծագում է ճակատագրական սխալը։

Ի՞նչ ես կարծում, սիրելի՛ս, ուրիշ ի՞նչ պիտի նշանակի նրա նախազգուշացումը՝ ավելի պահանջկոտ եղեք ձեր դստեր հանդեպ։ Իմ կարծիքով աղջիկը նախատում է իր հորը․«Ինչո՞ւ ժամանակին չմիջամտեց, ինչո՞ւ չարգելեց այն, ինչ իրեն դուր չէր գալիս, ինչո՞ւ գլխի չընկավ, որ ես պատրաստ էի ճակատագրական սխալ գործելու»։ Չէ՞ որ պարտադիր չէ սայլը շրջել, որ ճանապարհը տեսանելի դառնա։ Ինչի՞ համար է այդ դեպքում ծնողական սիրտը, փորձը, գիտելիքը։

Հաճախ եմ մտածում․ինչ տագնապալի է ծնողների համար երիտասարդ մարդուն գործողությունների ազատություն տալը, որ կյանքի տխուր դասերը ստիպեն նրան զղջալ սեփական կարճատեսության համար, խելք ու գիտակցություն սովորեցնեն, փորձառություն ավելացնեն։ Ո՛չ, նախընտրում եմ, որ քո կյանքում քիչ լինեն տխուր, ճակատագրական սխալները (կամ բոլորովին չլինեն)։ Փոխարենը թող որ դու ունենաս կյանքի դժվարություններով լի, իմաստալից դասեր, որոնք կդառնան քո կնոջական պարտքի գիտակցման աստիճանները։ Իհարկե, դրա համար երիտասարդ մարդուն կամք է պետք, որ նա կյանքի փորձ ձեռք բերի, դառնա ինքնուրույն։ Բայց մենք ի՞նչ ծնողներ կլինենք, եթե ազատություն տանք որդու (դստեր) կամակորությանը, որ տղան (աղջիկը) բոլորի վրա թափի իր դժբախտությունը, իրեն ու ուրիշներին դժբախտ դարձնի։

Դու էլ կսիրես, սիրելի՛ս, և այդ ժամանակ քո մեջ ամեն ինչ կալեկոծվի, դու կկորցնես հանգիստդ։ Հզոր է այդ զգացումը՝ սերը։ Ասես թևեր են աճում, դու չես քայլում, այլ թռչում ես, ամեն ինչին նայում ես սիրահարվածի աչքերով։ Եթե սիրում ես, և նա էլ է սիրում, այդ ժամանակ դու երջանկության գագաթնակետին ես․եթե դու սիրում ես, իսկ նա՝ ոչ, ապա քեզ սպասում են տանջալից ապրումներ։ Սիրուն չես ասի․«Մի՛ արի, դեռ ժամանակը չէ»։ Սերը ոչ էլ պետք է փնտրել։ Ապրի՛ր, սովորի՛ր, աշխատի՛ր, եղի՛ր ուրախ, կենսասեր, բարի, շփվի՛ր մարդկանց հետ, մի՛ մոռացիր լինել քնքուշ ու հասարակ։ Եվ սերը կայցելի քեզ։ Նա հենց այնպես չի գա, այն կբոցավառվի քո ազնվամտությունից, նրբությունից, պատրստակամությունից։ Եվ չնայած սիրո առաջ պայմաններ չեն դնում, բայց այնուամնայնիվ, այն փորձության կարիք ունի։ Ինչպիսի՞ հոգևոր ընդհանրության, բարոյական և աշխատանքային պատասխանտվության վրա է նա հիմնվում, ի՞նչ ընդհանուր ու ազնիվ նպատակների է ձգտում՝ ահա այն չափանիշները, որոնց միջոցով կարելի է իմանալ, թե սերը կլինի արդյոք ամուր, իմաստալից, երջանկություն բերող։

Պատանիներն ու աղջիկները հաճախ որպես սեր են ընկալում հրապուրվածությունը զուտ արտաքին տվյալներով՝ գեղեցիկ է, կապույտ աչքեր ունի, ուրախ է, ճաշակով է հագնվում և այլն։ Հետո հապճեպ ընտանիք է ստեղծվում։ Բայց երկու-երեք տարի, գուցե երկու-երեք ամիս անց պարզվում է, որ արտաքին գրավչությունը, որով ամեն ինչ սկսվել էր, հալչում է առաջին ձյունի պես։ Իսկ եթե հայտնվում է նաև հոգևոր շփման աղքատությունը, սերը սկսում է փլվել։

Սերը ամրության փորձություն է պահանջում, որ խաղ չդառնա։ Իսկ այդ խաղ կոչվածը բոլորովին էլ կատակ չէ, նույնն է, ինչ երկրաշարժը։ Ինչպես երկարաշարժն է քարուքանդ անում վատ կառուցված շենքերը, այնպես էլ սեր խաղալը մաշում է

զգացմունքը, սասանում հավատը, աղճատում ճակատագիրը և վերջապես դժբախտացնում մարդուն։

…Քո սրտին էլ սեր կտրվի, իմ աղջիկ, և արի պայմանավորվենք. պիտի ընկերություն անենք ու վստահենք միմյանց, պիտի վարվենք այնպես, որ քո սերը ոչ միայն քեզ երջանիկ դարձնի, այլև շատ ուրիշների։ Այդ դեպքում կարիք չի լինի հիշեցնելու իմ իրավունքների մասին, և մենք իրար չենք տանջի հանդիմանություններով։

Մի՛ զայրացիր ինձ վրա այսպիսի փոթորկուն նամակի համար։

Քո հայրիկ։