Ընտանեկան դաստիարակության արվեստը

Բնագիրը

«Մարտյան հասակ։ Նամակներ դստերս»

«Դառնությունը՝ վշտի ծուղակ ․․․». իններորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ։ Ինչքա՜ն ծիծաղեցինք այսօր։ Մորաքույրդ եկել, ասում է․«Լավ է՝ դու այն ժամանակ չեկար․ իզուր ժամանակ կկորցնեիր. դերձակը քաղաքից դուրս է գնացել»։

Ու մենք չէինք կարողանում մեզ զսպել, համերաշխ ծիծաղում էինք։ Մորաքույրը զարմանքով նայում էր մեզ․«Սրանց  ի՞նչ եղավ, ես ի՞նչ ասացի»։

Պարզվում է՝ դերձակն ընդհանրապես քաղաքում չէ, իսկ մեր մեջ կրքերը եռում էին, ինչ ասես՝ չապրեցինք։ Մենք ոչ միայն ծիծաղում էինք, մենք ուրախանում էինք, որ հնարավորություն կա  տանը խաղաղություն վերահաստատելու։  Գիտե՞ս՝ ինչ էր ասում ինձ քո ծիծաղը։ «Ի՜նչ հիմարն եմ ես, ինչքա՛ն անախորժություններ եղան իմ պատճառով և ինչի՛ համար»։

Այո՛, և ծիծաղելով կարելի է ներողություն խնդրել, ափսոսանք արտահայտել, պատժել ինքդ քեզ։ Քո ծիծաղը ներողություն էր, մերը՝ ներողամտություն։

Բայց կարող են, չէ՞, առաջանալ հանագամանքներ, երբ «մարտյան» տարիքը նորից հիշեցնի իրեն։ Ու այդ ժամանակ կսկսեն նոր անախորժություններ, նոր թյուրըմբռնումներ… Եվ ի՞նչ հույս ունենանք, որ ամեն անգամ ամեն ինչ ծիծաղով կավարտվի, և այն տհաճությունները, որոնք մենք տարանք, ամբողջությամբ  կջնջվեն։

Մարդը (ասենք, ցավոք, ոչ բոլորը) օժտված է առաքինի ունակությամբ՝ ներելու ունակությամբ։ Բայց մենք ուժ չունենք միանգամից մոռանալու այն, ինչ ներել ենք։ Ներել՝ նշանակում է այսօրվանից սկսած՝ քեզ հետ փոխհարաբերություններում մոռանալ բոլոր վիրավորանքները։ Բայց դրանք մոռանալը մեզանից կախված չէ։ Չկա այնպիսի մի ռետին, որ կարող է հիշողությունից ջնջել այն, ինչ մեզ տանջում է, խանգարում, ինչ մենք կուզենայինք մոռանալ։

Ի՞նչ ես կարծում, ինչի՞ց են մարդիկ հիվանդանում։ Նաև վիրավորանքից, գռեհիկ, դաժան խոսքից, ի՛մ աղջիկ։

Մարդն անցնում է պատերազմի ամբողջ ճանապարհով՝ թոքերում խրված արկի բեկորը, բայց նա տանում է ամեն ինչ։ Եվ ահա խաղաղ ժամանակ աշխատավայրում ղեկավարը նրա երեսին անխիղճ խոսքեր է նետում․«Անիմաստ թափառում ես, հարկ է լինում քո արածը նորից անելու»։ Ասվածն անցնում է սրտի միջով ու ավարտվում նրանով, ինչ չի կարողացել անգամ թշնամու փամփուշտն անել։ Մենք պետք է միմյանց պահպանենք։ Ավելի ճիշտ, այնպես ապրենք, որ անընդհատ մեր կյանքը կիսենք մարդկանց հետ․ապրումակցենք, օգնենք, թեթևացնենք ցավն ու տառապանքը, բազմապատկենք ուրախությունը, զրկենք մեզ ու տանք ուրիշին․ սա է մեր պարտքը, մարդը մարդով է ուժեղ։

Այսօր դու այնպես անկեղծ ծիծաղեցիր, որ հնարավոր կլինի առանց մտավախության շոշափել հիվանդ տեղը․հիշել այն միջադեպը, որ տեղի ուեցավ մի շաբաթ առաջ և մեզ բոլորիս լցրեց վշտով ու վիրավորանքով։ Հիշել նրա համար, որ և՛քեզ բացատրեմ, և՛ ինքս հասկանամ մեր փոխհարաբերություններում թույլ տված սխալները։  Ե՛վ քեզ, և՛ մեզ պետք է հասկանալ, թե ինչից է ծագել թյուրըմբռնումը, կարո՞ղ էինք մենք խուսանավել դրանից, մեզ ինչպե՞ս պիտի պահենք ապագայում։  Չէ՞ որ դու էլ ես դա ուզում․չէ՞ որ ես տեսնում էի, թե որքան վրդովված էիր դու ու անհանգստացած այս ամբողջ ընթացքում տեղդ չգտնելով։

Առաջին հայացքից կարծես ոչ մի առանձնահատուկ բան չի եղել։ Ահա այսպիսի երկխոսություն տեղի ունեցավ այդ օրը մեր բնակարանում։

Դու – Ես գնում եմ դերձակի մոտ, մորաքույրն ինձ տասներկուսն անց կես սպասում է։

Մայրիկ – Ո՞ւր ես գնում։ Չլսեցի՞ր, որ տրանսպորտը չի աշխատելու։ Եվ պիտի պարապես, խորհրդատվությանը պատրաստվես․․․

Դու – Ո՞վ ասաց, աշխատում է տրանսպորտը, աշխատում է․․․գնալու եմ, գնալու եմ։

Մայրիկ – Ոչ մի տեղ էլ չես գնալու, դու առանց այն էլ շատ գործ ունես։

Դու – Ո՛չ, գնալու եմ։

Տատիկ – Ի՞նչ է եղել։

Դու – Ինձ հանգիստ թող։

Տատիկ – Ի՞նչ, ի՞նչ է պատահել․․․Չեմ ուզում քեզ հետ խոսել։

Եղբայր – Լսիր, ի՞նչ ես ծավալվում, ո՛նց ես խոսում։ Ներողությո՛ւն խնդրիր մայրիկից ու տատիկից։

Մայրիկ – Լսի՛ր, դու խելացի աղջիկ ես։

Դու – Չէ, խելացի չեմ, ի՞նչ լսեմ․․․Ինչո՞ւ չեք ուզում, որ ես նոր զգեստ ունենամ։

Հայրիկ – Լավ, աղջի՛կ ջան, գնա՛ դերձակի մոտ․․․Ես կխնդրեմ մայրիկին, որ քեզ թույլ տա։

Դու – Չեմ ուզում, չեմ գնա և խորհրդատվության էլ չեմ գնա, և չեմ էլ սովորի, չեմ պատրաստվի ստուգողականին․․․Եվ քննություններն էլ չեմ տա․․․Եվ ընդհանրապես, կգնամ տանից, եթե դուք այդպես եք ուզում․․․

Ահա և բոլորը։ Ջանամ անկողմնակալ գնահատել տեղի ունեցածը։

Դրանից մի քանի օր առաջ մորաքույրը քեզ համար շորացու էր գնել։ Ո՞ր աղջիկը ուրախ չէ՝ իր համար նոր զգեստ կարելու։ Եվ դու անհամբերությամբ էիր սպասում, թե երբ է մորաքույրը քեզ դերձակի մոտ տանելու։ Շորացուն մեզ բոլորիս դուր եկավ։ Տարբեր ամսագրերում մենք միասին հարմար ձև փնտրեցինք զգեստիդ համար։ Վերջապես մեկի վրա կանգնեց մեր ընտրությունը։

Այդ օրը տատիկը քեզ ուղարկեց հացի։ Դու, օգտվելով իրադրությունից, ավտոմատից զանգել էիր մորաքրոջդ և պայմանավորվել այցել նրան, որ միասին գնաք  դերձակի մոտ։ Դու ուրախ վերադարձար տուն և, դուռը բացելով, ուրախ հայտնեցիր․«Ես գնում եմ դերձակի մոտ, մորաքույրը ժամը տասներկուսն անց կես ինձ է սպասում»։

Իհարկե, դու համակված էիր անհամբերությամբ, որ մասամբ հատուկ է «մարտյան տարիքին»։ Այդ անհամբերությունը ստիպում է ձեզ մոռանալ ամեն ինչ, բացի նրանից, ինչը դրա պատճառն է։ Չգիտես՝ ուր է անհետանում նաև զսպվածությունը։  Դեռահասին թվում է, թե բոլորը, ովքեր զսպվածության կոչ են անում, մտածված խանգարում են ցանկալիին։ Ի՞նչ է անհրաժեշտ այդ պահին, որ օգնի նրան ուշքի գալու, վերադառնալու առողջ մտածողությանը։ Համբերատար մանկավարժությունը, որին մենք՝ ծնողներս, ակնհայտորեն այնքան էլ չենք տիրապետում։

Մենք բոլորս տանն էինք։ Ես զբաղված էի աշխատասենյակում։ Եղբայրդ զեկուցում էր պատրաստում ուսանողական գիտական ակումբի համար։ Տատիկը առավոտվանից աջ ու ձախ էր անում խոհանոցում, ճաշ պատրաստում, իսկ մայրիկը պառկած էր. նրա գլուխն էր ցավում։ Քո ուրախությանը ես չարձագանքեցի, որովհետև չուզեցի ընդհատել մտքերս։ Բացի այդ քո օրվա ռեժիմը բոլորից լավ մայրիկը գիտի։ Այդ օրը դու ռուսաց լեզվից խորհրդատվություն ունեիր։ Եթե դու դերձակի մոտ գնայիր, հնարավոր է՝ խորհրդատվությունից ուշանայիր։ Հաջորդ օրը ստուգողական գրավոր  աշխատանք ունեիր, և դրան պատրաստվել էր հարկավոր։

Նախորդ օրը դու ու մայրիկը միասին լսել էիք ռադիոյով, որ մայիսի իննին քաղաքի կենտրոնական փողոցներում (և այնտեղ, որտեղ ապրում է մորաքույրը) օրվա առաջին կեսին երթևեկությունը կանգ է առնելու։ Մայրիկին թվում էր, թե հայտարարել են՝ մինչև ժամը երկուսը, իսկ դու հիշում էիր, որ տրանսպորտը չի աշխատելու մինչև ժամը տասներկուսը։ Դրանից էլ սկսվեց բախումը։

Մայրիկը կարծում էր, որ դու մոռանում ես գլխավոր գործերի մասին և ուշադրությունդ բևեռում հագուստների վրա։ Դրա համար էլ գրգռված ասաց․«Ո՞ւր ես գնում․․․Չլսեցի՞ր, որ տրանսպորտը չի աշխատելու։ Եվ պարապել է պետք, խորհդատվությանը պատրաստվել․․․»։

Դու չէիր սպասում, որ ինչ-որ մեկը կհակադրվի  քեզ։ Խորհրդատվությո՞ւն։ Ստուգողակա՞ն։  Արժե՞ խոսել դրանց մասին, երբ մորաքույրը սպասում է, որ միասին դերձակի մոտ գնաք։

Դու լավ գիտես՝ մայրիկը ճիշտէր։ Զգեստը շտապ գործ չէր, իսկ խորհրդատվությունը բաց թողնելը, իսկապես, տեղին չէր․ուսումնական տարվա վերջն էր, աղջիկն ավարտում է դպրոցը, քննություններն են մոտենում, դպրոցում վերջին գնահատականներն են նշանակում և ստուգողականի արդյունքները քեզ համար շատ կարևոր են։ Այո, մայրիկը ճիշտ էր․այդ օրվա ամեն ժամը քեզ համար թանկ էր։ Սակայն քեզ՝ անհամբերությամբ համակվածիդ համար այդ ժամերը դադարել էին ապագայի տեսանկյունով նշանակալից լինելուց։ Բայց դե ի՞նչ մայրիկ կարող է լինել, որ թեկուզ մի ակնթարթ մոռանա աղջկա ապագայի մասին։

Իմ կարծիքով մայրիկը չէր ենթադրում, որ այդ պահին քեզ վրա «մարտյան» տարիքի քո կամակորությունն է իշխում, և դրա համար էլ այդպես կտրուկ տոնով քեզ հիշեցրեց  գործերիդ մասին։ Իհարկե, լավ կլիներ, որ մայրիկն ավելի մեղմ ասեր․իբր այս ու այս խնդիրների պատճառով, աղջիկս, գուցե չարժե հիմա դերձակի մոտ գնալ։

Միևնույն է, դու կվշտանայիր, սակայն տեղի չէր ունենա այն, ինչ ունեցավ. դու կտրուկ ու կոպիտ պատասխանեցիր մայրիկին․«Ո՞վ ասաց. Աշխատում է տրանսպորտը, աշխատում է․․․Գնալու եմ, գնալու եմ․․»։

Եվ ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ հանգիստ, քնքուշ (դու գիտեիր, որ մայրիկի գլուխը ցավում է) բացատրեիր․«Մայրիկ ջան, տրանսպորտն իսկապես աշխատում է, երթևեկությունը մինչև ժամը 12-ն է դարարեցված։ Եվ ես ամեն ինչ կհասցնեմ. ստուգողականին կպատրասվեմ ու կգնամ խորհրդատվության, միայն հիմա բաց թող ինձ, խնդրում եմ, դերձակի մոտ, էնպես անհամբեր եմ, շատ եմ ուզում՝ նոր զգեստս կարեմ»։

Մայրիկը հնարավոր է՝ համաձայներ, հնարավոր է՝ ոչ, բայց այնուամենայնիվ մենք անկասկած կխուսափեինք հետագա տհաճություններից։

Քո անզուսպ պահվածքը ավելի շատ վիրավորեց մայրիկին։ Իրադարձությունները հաճախ այնպիսի շրջադարձ են ունենում, որ չես հասցնում գնահատել դրանք։ Մայրիկը շատ բան է հանդուրժում և զիջում հինգ, տաս տարեկան երեխային․չէ՞ որ նա դեռ խելք չի հավաքել։ Բայց տասնհինգ-տասնվեցամյա աղջկա մեջ մայրն արդեն ապրումակցող, հասկացող, զգայուն ընկերոջ է փնտրում։ Դրա համար էլ վերաբերվում է աղջկան որպես մեծի, որը պարտավոր է շրջահայաց ու գիտակից գործել։ Մայրիկը քնքուշ է, հասկացող, արդարամիտ։ Բայց հիմա, քո կոպտության պատճառով կորցնելով համբերությունը, նա կտրուկ հայտարարում է. «Ոչ մի տեղ էլ չես գնալու, դու առանց այն էլ շատ գործեր ունես․․․»։ Իսկ դու՝ «Ո՛չ, գնալու եմ»։

Դեպքերը ավելի են լարվում։ Աղմուկի վրա տատիկն էգալիս և հանգիստ հարցնում քեզ․«Ի՞նչ է պատահել»։ Իսկ դու ճչում ես․«Ինձ հանգի՛ստ թող»։ Ես ասում եմ՝ գոռում ես, լսո՞ւմ ես։ Տե՞ղն ես բերում՝ ում վրա ես գոռում։ Էլ ուրիշ ո՞վ, եթե ոչ դու պիտի հոգաս տատիկի մասին, խնայես նրան։ Այո՛, և հիշի՛ր, աղջիկս. եթե դու մի անգամ կոպտություն դրսևորես,  և որևէ մեկը քեզ չկանգնեցնի, կամ դու չզղջաս, հետո հնարավոր է՝ չզգաս էլ, որ կոպիտ ես վարվել։

Լսելով քո պատասխանը՝ տատիկն այնպես վախեցավ, որ հազիվ ասաց. «Չեմ ուզում այլևս քեզ հետ խոսել»։ Նրա աչքերը լցվեցին արցունքով, և նա դողալով մի կերպ նստեց բազկաթոռին։

Եվ ամեն ինչ դարձյալ կհարթվեր, եթե դու կարողանայիր զսպել քեզ, գրկեիր տատիկին և քնքշորեն ասեիր․«Ների՛ր ինձ, իմ լավ տատիկ, ես չէի ուզում քեզ վիրավորել»։ Բայց դա չեղավ։

Եղբայրդ թողեց իր գործերը և հանգիստ, խիստ ձայնով ասաց քեզ․«Լսի՛ր, ի՞նչ ես ծավալվել, ո՞նց ես խոսում։ Ներողություն խնդրիր մայրիկից ու տատիկից»։ Գոնե եղբորդ լսեիր։ Բայց հիմա դու նրա վրա  հարձակվեցիր․«Թո՜ղ ինձ․․․Ինչո՞ւ պիտի ներողություն խնդրեմ։ Ոչ մեկից էլ ներողություն չեմ խնդրելու»։

Մայրիկը փորձեց քեզ հանգստացնել․«Լսի՛ր, դու խելացի աղջիկ ես․․․»։ Իսկ դու արդեն չէիր կարողանում զսպել քեզ․«Ո՛չ, խելացի չեմ․․․Ի՞նչ լսեմ․․․Ինչո՞ւ չեք ուզում, որ ես նոր զգեստ ունենամ․․»։ Ու լաց եղար։

Ես արդեն չկարողացա շարունակել աշխատանքս, չգիտեի ինչ անել։ Ինձ թվում էր, որ դու ձեռքիդ ատրճանակ ունես՝ լիցքավորված  ցավոտ, վիրավորական բառերով, և անխղճորեն կրակում ես ու կրակում։ Հա, գիտե՞ս, աղջիկ՛ս, չարությամբ ու կոպտությամբ հագեցած խոսքը,  փամփուշտից վատն է։ Փամփուշտը կարելի է հանել, իսկ խոսքը կարող է միշտ մնալ հոգում։ Երբ որևէ մեկը սկսում է այդպիսի բառեր նետել մյուսի դեմքին, այդ մյուսը, պատահում է, համբերությունը կորցնելով,  ձեռքը նույն զենքին է մեկնում։ Իսկ գրգռված մարդիկ չեն կարող լսել ու հասկանալ միմյանց։

Ես փորձեցի խառնվել գործին, ուզեցի հանգստացնել քեզ, ասացի․«Լավ, գնա՛ դերձակի մոտ, աղջի՛կս․․․ Ես կխնդրեմ մայրիկին, որ նա թույլատրի քեզ․․․»։ Դու քնքշորեն դեպի քեզ ուղղված ձեռքերս էլ շրջանցեցիր, չլսեցիր խոսքերս՝ նետելով. «Չեմ ուզում, չեմ գնա, ոչ էլ կոնսուլտացիայի կգնամ և չեմ էլ սովորի, չեմ պատրաստվի ստուգողականին… Եվ քննություններ էլ չեմ տա… Եվ ընդհանրապես, կգնամ տանից, եթե դուք այդպես եք ուզում․․․»։

Հենց «մարտյան» տարիքի դեռահասներն են այդպես կարողանում. եթե ծնողները նրանց խիստ նկատողություն են արել, նույն պահին նրանք արդեն ոչ մեկի չեն սիրում, անգամ ծնողներին, նրանց թվում է, թե ծնողները չեն սիրում իրեն, և ծնվում է տանից փախչելու միտքը։ Ոմանք այդպես են փախչում։ Աղջիկները թաքնվում են բարեկամների, ընկերների տանը, տղաները կարող են հայտնվել այլ քաղաքում։ Միշտ չէ, որ այդպիսի «արկածները» բարի ավարտ են ունենում։

Որպեսզի իրավաիճակը հարթվի, որպեսզի մենք հանգստանանք, ես գտնում եմ միակ ելքը՝ քեզ հետ վեճը կասեցնել և ցույց տալ, թե որքան վիրավորված ենք քո խոսքերից։ Ընկճված ու վիրավորված մենք հանգիստ ենք թողնում քեզ ու վերադառնում մեր գործերին։

Վիճաբանությունը երեք րոպեից ավելի չտևեց, բայց ինչքան ծանր նստեց այն բոլորիս սրտին։ Մի քիչ անց հավանաբար դու ինքդ էլ զղջացիր այն ամենի համար, ինչ տեղի ունեցավ։ Բայց մի՞թե հեշտ է վերականգնել հարաբերությունները։ Քանի դար է՝ մեզ սովորոցնում է Ռուսթավելին. «Ճիշտ է ասված գիտության մեջ. դառնությունը ծուղակ է վշտի»։ Տանից անհետացավ աշխույժ, ուրախ տրամադրությունը։ Մենք ուզում ենք այն վերադարձնել, բայց դե, մեզ էլ հեշտ չէ քեզ ներել։

Առայժմ ծնողի վշտացած սիրտը դարմանող միակ դեղամիջոցը դստեր (որդու) քնքշությունն է, որ հագեցած է մեղավորության զգացումով։

Առաջներում, երբ դու գրոհում էիր մեզ վրա, մենք քեզ շոյում էինք։ Իսկ հիմա քո հերթն է. մենք քեզ է՛լ երեխա չենք համարում։

Այդպես անուրախ մի քանի օր անցավ, մինչև եկավ մորաքույրն ու բացահայտեց, որ մենք իզուր ենք վիճել ու տառապել։ Մենք ծիծաղեցինք ու զգացինք, թե ինչպես էինք տանջվում ու ինչպես էինք տենչում ուրախ, բաց, բարի փոխհարաբերությունների, ինչպես էինք ուզում, որ մեր ընտանիքում լիներ մեր սեփական «խաղաղության աղավնին»։

Քո հայրիկ

 «Խելոքին է ուսուցիչը  սիրելի».  տասներորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ։

Ինչպե՞ս վերջացավ ձեր ավարտական երեկոն։ Պատկերացնում եմ՝ որքան եք ծիծաղել, ուրախացել, աղմկել…  Հավանաբար հիշում էիք բազում հետաքրքիր դեպքեր ձեր կյանքից և համարձակվում (հիմա արդեն ոչինչ չի լինի) հարցնել ուսուցիչներին․«Հիշո՞ւմ եք, հարգելի Վ.Ն., ինչպես էիք մի անգամ խնդրել դպրոց բերել հայրիկիս։ Ինչպե՞ս կհամարձակվեի ասել հայրիկին, որ իրեն դպրոց են կանչել։ Եվ բերեցի հարևանին, իբր իմ հայրիկն է… Իսկ անցյալ տարի մատյանը կորավ, գիտե՞ք՝ ուր անհետացավ։ Այդ մատյանում այնքան երկուս կար, որ այրվեց ամոթից»։

Ի՞նչ կարողացան ձեզ պատասխանել ուսուցիչները։ Հավանաբար նրանք ծիծաղեցին և ներեցին ձեզ, ուրիշ ի՞նչ էր մնում անել։

Ընկերներիդ դուր եկա՞վ նոր զգեստդ։ Դու դրանով այնքա՜ն գեղեցիկ էիր՝ նման սպիտակ կարապի։ Իսկ հիշո՞ւմ ես, թե որքան էիր անհանգստանում զգեստիդ համար, իբր դերձակը չի հասցնի կարել։ Եվ տանը բախում եղավ։ Եվ իմ  «Դառնությունը՝ վշտի ծուղակ»  նամակից  դու սկզբից նեղացել էիր։ Չէ՞ որ ես քեզ նամակ եմ գրում ոչ նրա համար, որ պատմեմ, թե դու որքան խելացի ես ու լավը, այլ նրա համար, որ օգնեմ քեզ ու մյուսներին՝ սովորելու ճանաչել մարդկանց։

Այսօր ամբողջ ընտանիքը զբաղված էր նրանով, որ սպասարկեր քեզ.տատիկը ձեռագործ էր անում պարահանդեսային զգեստիդ վրա, մայրիկը տոնական տորթ էր պատրաստում, եղբայրդ խրատներ էր կարդում, թե ինչպես պահես քեզ ավարտական երեկոյին, իսկ ուշ երեկոյան ես եկա քո հետևից ու տուն բերեցի քեզ՝ երջանիկ, բավարարված ու հոգնած։

Ահա արդեն ետևում մնաց ուսումնառության տասնմեկ տարին։ Եվ մինչ դու ավարտական երեկոյի էիր, ես մտածում էի այդ տարիների մասին, մտածում, թե ինչ ուղի անցանք մենք բոլորս՝  դուստր, ծնող և քո բոլոր ուսուցիչները։ Այդ տասնմեկամյա ուղին դաստիարակություն է եղել, իսկապես, հավատարիմ դաստիարակություն, բայց, մտածում եմ, նրա որոշ հատվածներ կարելի էր ավելի լավ ապրել։

Մենք՝ դաստիարակողներս, ոչ մի կերպ չենք կարողանում ազատվել մի սխալից. բավարար ուշադրություն չենք հատկացնում դեռահասի անհատականության դաստիարակությանը, նրա կենսական դիրքորոշմանը, կենսական պլաններին, ասես հույս ունենք, որ այդ բոլորը ինքն իրեն ձեռք կբերվեն լավ գիտելիքների հետ։ Ինչի՞ մասին է փաստում միջնակարգ դպրոցի ավարտական ատեստատը։ Մենք մեծ սխալ ենք գործում՝ որոշելով, թե այդ ատեստատը, որում ոչինչ չկա, բացի ուսումնական առարկաների թվարկումից և համապատասխան թվանշաններից, անպայման հավաստում է շրջանավարտի՝ քաղաքացիական կյանքին պատրաստվածության մասին։ Ատեստատը տվյալ դեպքում կլինի դեռահասի հասունության  արտահայտիչը, եթե մենք իմանայինք, որ նրա տերը կարող է և սիրում է աշխատել, զարգացած է նրա պարտքի ու պատասխանատվության զգացումը, նրա ձգտումներն ուղղված են դեպի հասարակական գործը և ոչ թե միայն սեփական երջանկությանը հասնելու ցանկությանը։ Մի խոսքով՝ ատեստատը պետք է փաստի ոչ թե այն մասին, թե ինչ գիտելիքներ են բույն դրած այս կամ այն շրջանավարտի  գլխում, այլ պարտավոր է հավաստել շրջանավարտի մասին՝ որպես կայացած անհատի։

Հիշում եմ, մի անգամ դու եկար դպրոցից արցունքների մեջ. դու բախվել էիր պատմության ուսուցչի հետ։ Ինչի՞ համար։ Իհարկե, գնահատականի։ Ուսուցիչը քեզ «3» էր նշանակել, դու անզուսպ էիր արտահայտվել. «Ես կասկածում եմ Ձեր գնահատականի օբյեկտիվությանը»։ Ուսուցիչը վիրավորվել էր և քեզ դուրս հրավիրել դասարանից։ Դու լաց էիր եղել «Չեմ գնալու պատմության դասերին, նա անարդար գնահատականներ է դնում, բծախնդրություն ցուցաբերում իմ հանդեպ»։ «Խելոքին է ուսուցիչը սիրելի, աղջի՛կս, նրանից հիմարները տուժում են»։ Իսկ եթե դու մտածեիր՝ ինչ է սպասում քեզանից ու բոլորիցդ ուսուցիչը։ Նա վերջերս է եկել ձեր դպրոց և ջանասիրաբար պատրաստվում է դասերին, փնտրում դասավանդման նոր մեթոդներ։ Իսկ դուք՝ իններորդ դասարանցիներդ, դասի առաջին իսկ րոպեներից ջանում էիք շեղել երիտասարդ ուսուցչին։ «Ա.Ս., չե՞ք կարող ասել՝  ինչ արժե վանիլինը», «Ա.Ս., Դուք բասկետբոլ խաղացե՞լ եք մանկության տարիներին»։ Նրան հնարավորություն չէիք տալիս՝ դասը լավ բացատրելու, իսկ հետո հրճվում էիք, ուրախանում, որուսուցչին համբերությունից հանեցիք։ Եվ ձեզ բոլորովին էլ չէր անհանգստացնում, որ այն գիտելիքը, որով նա դասարան էր մտնում, ձեզ այդպես էլ չէր հասնում։ Եթե դուք նրան կայանալու հնարավորություն տայիք, կտեսնեիք, թե ինչ լավ, բարի, հոգեհարազատ ուսուցիչ ունեիք, ինչպես էր նա ձգտում ընկերանալ ձեզ հետ։ Աշակերների բնույթն է այդպիսին. նրանք բոլորը միշտ ամեն ինչում ճիշտ են, իսկ գնահատականները, որոնք ձեզ դուր չեն գալիս, անարդար են։ Դու վիճում ես ուսուցիչների հետ ոչ թե պատմական փաստերի հավաստիության, այլ գնահատականի, ոչ թե ֆիզիկայի առաջադրանքների լուծման տրամաբանության, այլ դարձյալ գնահատականի համար, քեզ համար գլխավորը ոչ թե քիմիական ռեակցիայի ճիշտ լինելն է, այլ գնահատականը։

«Խելոքին է ուսուցիչը սիրելի․․․»։ Իսկ եթե ամեն ինչ հակառակը լինե՞ր։ «Հարգելի ուսուցիչ, խնդրում եմ, օգնեք՝ հասկանալու, լուծելու, էլի, էլի, ես չեմ հոգնել, եթե միայն ձեզ չեմ հոգնեցրել իմ հետաքրքրասիրությամբ։ Ի՞նչ արած, մինչև ամեն ինչ չհասկանամ, Ձեզ բաց չեմ թողնի»։ Այո՛, խելոքին է սիրելի ուսուցիչը։

Նարգիզա Գեորգևնան լավ գիտեր, որ դու մաթեմատիկոս չես դառնալու։ Բայց նա պարտավոր էր քո մեջ հավատ ներարկել, որ դու կարող ես ճանաչել մաթեմատիկան, հակառակ դեպքում նրա դասերը քեզ համար տանջանք կդառնային։ Դրա համար էլ նա խախտեց կանոնները և մի քանի անգամ զգուշացրեց մեզ՝ թող ձեր աղջիկը լավ պատրաստվի, ուզում եմ նրան դաս հարցնել։ Այս գաղտնիքը մենք քեզ, իհարկե, չասացինք, բայց ստուգում էինք, թե դու ինչպես ես կատարում առաջադրանքերը։ Իսկ հետո հրաշք կատարվեց. պարզվեց, որ դու կարող ես տիրապետել մաթեմատիկային, պարզվեց՝ Նարգիզա Գեորգևնան հրաշալի ուսուցիչ է և արտասովոր բարի մարդ։ «Գնա քնելու, աղջի՛կս, արդեն ուշ է», — երբեմն քեզ ասում էր մայրիկը։ «Ո՛չ, ես պետք է մաթեմատիկայի դասը սովորեմ, անհարմար է ուսուցչի առաջ․․․», — ասում էիր դու, և դա մեզ ուրախացնում էր։

Իսկ հիշում ես, թե Կապիտոն Պետրովիչն ինչ խստորեն նայեց քեզ. «Դու չես ընդունում քիմիա կոչվող գիտությունը։ Թող ես ուսուցիչ չլինեմ, եթե դու չհասկանաս, թե ինչ եմ քեզ սովորեցնում»։ Եվ լավ օգնեց ՝ հասկանալու, որ առանց քիմիայի այսօրվա կյանքը գոյություն չունի։

«Ինչի՞ս է պետք մաթեմատիկան։ Ինչի՞ս է պետք քիմիան։ Ինչի՞ համար է ֆիզիկան»։ Խելացին է ուսուցիչ սիրում… Եթե անգամ դու շատ բան մոռանաս, ինչ սովորեցրել են այդ դասերի ժամանակ, դու կարծում ես ամեն ինչ անհետ կկորչի՞։ Ո՛չ, իհարկե։ Կմնա զարգացած մտածողությունը, ստեղծագործաբար աշխատելու կարողությունը։ Ում ուզում ես՝ հարցրու, հազիվ թե որևէ մեկը հիշում է այն բանաստեղծություններն ու պատմվածքները, որ սովորել է մանկապարտեզում կամ տարրական դասարաններում։ Գուցե դաստիարակներն իզո՞ւր են ջանացել։ Ինչո՞ւ են նրանք սովորեցրել մի բան, որ անկասկած պիտի մոռացվի։ Նրա համար, որ այդ ուսուցմամբ զարգանում է միտքն ու սիրտը, աճում է հասկանալու ունակությունն ու կարեկցանքը։ Անիմաստ է մտածել, թե դպրոցը գիտելիքի ինչ-որ պահեստ է, և աշակերտի համար գլխավորը այդտեղից ավելի շատ գիտելիքներ տանելն է։ Վերաբերմունք կյանքի, գիտելիքի, ուսուցիչների, միմյանց հանդեպ, այդ փոխհարաբերությունների գործընթացում սեփական ուժերի, հնարավորությունների, ընդունակությունների, աշխարհայացքի և համոզմունքների  զարգացում. ահա ամենակարևորը, ահա իսկական անգնահատելի գանձը, որ դպրոցը պիտի տա դեռահասին։ Հենց այդ զարգացումն ու դրա արդյունքում ստացած գիտելիքն են բացում ստեղծագործական աշխատանքի ուղին։

Ես սկսեցի նրանից, որ մենք տասնմեկամյա համատեղ ուղու մի քանի հատվածներ կարող էինք ավելի լավ ապրել։ Դու գիտե՞ս, թե ով էր այն «անտեսանելին», որ քեզ հեքիաթների գրքեր ու նամակներ էր ուղարկում։ Դու առաջին դասարանցի էիր, երբ ես առաջին անգամ քեզ հեքիաթների գիրք ու նամակ ուղարկեցի։ Դու զարմացար, արագ կարդացիր հեքիաթները և անհամբերությամբ սպասում էիր նոր ծանրոցին։ «Անտեսանելիից»  գրքերը եկան ամբողջ տարի։ Ինչի՞ համար էինք մենք դա անում։ Նրա համար, որ քո մեջ հետաքրքրություն առաջանար ընթերցանության, և սեր՝ գրքի հանդեպ։ Բայց ահա դեռահասության տարիքում քո մեջ գրքերի հանդեպ հետաքրքրությունը նորից մարեց։ Սկզբից մենք դրա վրա հատուկ ուշադրություն չդարձրինք։ Բայց հետո մայրիկը անհանգստացավ. ի՞նչ անել։ Նա ստիպում էր քեզ գիրք կարդալ։ Մանրակրկիտ ընտրում էր դրանք, զրուցում քեզ հետ դրանց մասին, և քո մեջ նորից սեր արթնացրեց ընթերցանության հանդեպ։ Բայց ինչքա՞ն ժամանակ թռավ մեր ձեռքից։ Քո այն ժամանակվա կյանքը դա միավորեց։ Հիմա դու արդեն չես կարող նույն հետաքրքրությամբ կարդալ այն, ինչ պետք է կարդայիր 5-7-րդ դասարաններում։ Դու պարտք ունես գրքերի հանդեպ։

Քո դպրոցական կյանքի պիոներական ու կոմերիտական ժամանակահատվածը իմաստալից չէին։ Հիշում եմ, մի անգամ դու ուշ եկար դպրոցից.դուք ռադիոտողան ունեիք։ Բայց թե ինչին էր այն նվիրված, ինչպես էիք պատրաստվում դրան, ինչ որոշում կայացրիք, ո՛չ դու, ո՛չ քո ընկերուհիները ոչինչ չկարողացաք ասել։ Ժամանակի ընթացքում դու ու քո ընկերները պիոներական փողկապ հաճախ չէիք կրում, այլ պահում էիք պայուսակում։

Իններորդ դասարանում դու կոմերիտուհի դարձար։ Մի անգամ դու շատ բավարարված եկար տուն. քեզ հանձնարարել էին խնամել փոքրիկներին, դուերկար պատմում էիր, թե ինչքան լավն ու հետաքրքրիր են նրանք։ Շատ ծրագրեր էիր նախագծում. նրանց արշավ կտանեմ, կկազմակերպեմ հանդիպում բանաստեղծների հետ, միասին ծառ կտնկենք։ Ի՜նչ լավ կլիներ, եթե դու այդ բոլորն անեիր։ Դա լավ կլիներ և՛ քեզ, և՛ քո փոքրիկների համար․․․

Հարկավոր էր ավելի ուշադիր վերաբերվել քո աշխատանքի դասերին։ Կարծեմ թե դու նաև տետր էիր վերցրել որոշ ձևարարության և ուտեստների բաղադրատոմսերի համար։ Կարծես թե դասերին խոհարարությամբ էիք զբաղվում։ Բայց աստիճանաբար պարզ դարձավ, որ դու և ընկերուհիներդ անլուրջ եք վերաբերվում աշխատանքի դասերին։ Քեզ եփել սովորեցրել էին տատիկդ ու մայրիկդ։ Եվ կարել ու հյուսելն էլ տատիկն էր սովորեցրել։ Իսկ ինչի՞ համար էին աշխատանքի դասերը։ Հավանաբար դուք խոսում էիք, զվարճանում, դատարակաբանությամբ զբաղվում, հնարավոր է՝ անգամ բացակայում էիք դասերից («Մեկ է՝ ոչինչ չենք անում»)։  Իսկ ավելի լավ կլիներ, որ այդ դասերին զրուցեիք ընտանիքում կնոջ դերի մասին, ընտանիքը ղեկավարելու գիտության մասին, ընտանեկան բյուջեի, տնտեսվարման ու խնայողության մասին։

Մի անգամ տանը սկսեցիր գոգնոց կարել։ «Չէ՞ որ դու գոգնոց ունես», — զարմացավ մայրիկը։ «Ուսուցչուհին է հանձնարարել»։ Արդյունքը ծիծաղելի ստացվեց. Հազիվ թե դու դրանով դպրոց գնայիր։ Բայց ցավալին այն էր, որ դու այն ընդհանրապես դեն նետեցիր, իսկ ուսուցչուհին անգամ չհետաքրքրվեց, թե ինչպես է կատարված հանձնարարությունը։ Աշխատանքի փիլիսոփայությունը, նրա գեղագիտությունը, հասարակական արժեքը, կանանց աշխատանքի առանձնահատկությունները, ահա՝ ինչ խնդիրների գաղտնիքներին պետք է հասնեիք դուք դպրոցական դասերի ընթացքում։ Եվ նորից ցավում եմ. ինչո՞ւ ես՝ որպես ծնող, չեմ պահանջել դադպրոցի ղեկավարներից. «Ի՞նչ է արվում այդ դասերի ժամանակ։ Փոխանակ մեծարվի աշխատանքը, դասերը դառնոմ են դրա ծաղրանմանակո՞ւմը։ Ինչո՞ւ աղջիկները չպետք է վայելեն իրենց աշխատանքի արդյունքի բերկրանքը, աշխատանքի այն բավականությունը, որ առաջանում է հոգնածության արդյունքում»։

Իմ զղջումներն արդեն չեն ուղղի անցյալը, բայց գուցե կանհանգստացնեն այն ծնողներին, ում երեխաները դեռ դպրոցական նստարանին են։

Այսպիսով՝ անցել է տասնմեկ տարի։ Ես տեսնում եմ՝ դու շատ ուրախ ես դպրոցն ավարտելու համար։ Ուրախանում ես, որ նոր կյանք ես մտնելու։ Եվ գլխավորը՝ չես վախենում այդ նոր կյանքից, լի ես ապագայի հանդեպ հույսով ու հավատով։ Եվ մենք էլ լի ենք հույսով ու հավատով, որ ապագայի քո մտքերը չեն լինի աղքատ ու անօգտակար․․․

Ո՞ւմ պիտի մենք այսօր շնորհակալ լինենք, եթե քո մեջ  ինչ-որ լավ բան կա։

Իհարկե, քո ուսուցիչներին։

Առաջին հերթին՝ մայրիկին՝ քո գլխավոր դաստիարակին, քո հոգու ու սրտի ակունքին։ Երկրորդ՝ այն բարի մարդկանց, որոնք եզակի համբերատարությամբ հարստացրել ու կատարելագործել են քո հոգին, միտքն ու սիրտը։ Խելոքն է սիրում ուսուցչին, աղջի՛կս։ Դրա համար էլ խոնարհվում ենք ու ամբողջ սրտով ասում. «Շնորհակալ ենք ձեզ, ուսուցիչնե՛ր, համբերատար սիրո ու հոգատարության համար»։

Քո հայրիկ։

Ecce homo. տասնմեկերորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ։

Ինչպե՞ս ես դու հարմարվում նոր՝ հետդպրոցական կյանքին։ Նկատո՞ւմ ես, թե ինչպես է փոխվում մեր վերաբերմունքը քո հանդեպ։ Մի գաղտնիք բացեմ։ Մենք՝ քո ընտանիքի անդամներս ու մտերիմներս, պայմանավորվել ենք. հիմա ամեն ինչում հարաբերվելու ենք քեզ հետ որպես մեծի և իրավահավասարի։

Ես հետևում եմ քեզ ու տեսնում. երբեմն դու խրտնում ես մեր նոր փոխհարաբերություններից, երբեմն՝ նեղանում, երբ մենք, առաց տարիքը հաշվի առնելու, քեզ նկատողություն ենք անում, արտահայտում ենք մեր անհամաձայնությունը, երբեմն զարմանում ես, երբ, օրինակ, դիմում ենք քեզ խորհրդի համար  (ուսերդ ես թոթվում և ասես ակամա հարցնում․«Ի՞նչ կարող եմ ասել, ես ի՞նչ գիտեմ»), երբեմն ուրախանում ես, երբ մեր վստահությունը գերազանցում է քո սպասելիքները։ Հիմա մեզանում, այսպես ասած,  անցման շրջան է. Մենք դեռ չենք հասցրել լիովին ընտելանալ այն մտքին, որ դու արդեն դպրոցական չես, բայց դե դու էլ դեռ չես կարողանում ազատվել մանկության ու ուսումնառության արձագանքներից։ Բայց չնայած որոշ թյուրիմացությունների՝  կարծում եմ, որ ամեն ինչ լավ է առաջ գնում։ Կարծում եմ, որ իմ աղջկա մոտ զսպվածությունն ու գիտակցությունը վեր կլինեն մաքուր մանկական աֆեկտներից ու զգացմունքներից։

Մի խոսքով, ի՛մ աղջիկ, դու ավելի խիստ ու անկոտրում պետք է վերաբերվես քո «մարտյան» տարիքի կամակորություններին։ Քո շուրջը մարդիկ են, որոնք ունեն քո, հենց քո սրտակցության, ապրումակցման ու քնքշանքի կարիքը։

Ի՞նչ կարող է պատահել, եթե «մարտյան» կամակորությունը իշխի քեզ։ Դրան ոչ մի լավ բան չի հետևի։ Կան մի քանի մանկական հիվանդություններ, որոնցով  կյանքում մի անգամ  են հիվանդանում։ Եթե մայրը հոգատարությամբ խնամում է երեխային, հիվանդությունը արագ է անցնում՝ ոչ մի հետևանք չթողնելով։  Բայց եթե խախտում են խնամքի կանոնները,  ապա այն կարող է ընդմիշտ թողնել իր հետքը երեխայի կյանքում. այլանդակել դեմքը, վատացնել տեսողությունը, լսողությունը, վարակել լիմֆատիկ գեղձը։

Բայց եթե երեխան տասներեք-տասնչորս տարեկան է, նա հավանաբար ինքն էլ պիտի հասկանա, որ պետք է կատարի բժշկի հրահանգները. Ասում է՝չմրսես, ուրեմն՝ պետք չէ մերկանալ, ասում է՝ չի կարելի քորել և գրգռել դեմքի ցանը, ուրեմն՝ պետք է զսպել քորը։ Փոքրիկ երեխայի կողքին հավանաբար պետք է մեծերից մեկնումեկը նստի, որ զվարճացնի նրան ու մշտական հսկողության տակ պահի։

Նույնն էլ «մարտյան» տարիքի դեպքում է. եթե մեծերը ուշադիր ու հոգատար են, իսկ երեխաները չեն մերժում այդ հոգատարությունը, այն կարող է հաջողությամբ վերանալ։ Եվ զմայլվելով աղջկանով կամ պատանիով՝մենք հիացմունքով արտաբերում ենք․«Ессе Homo»՝ «Ահա Մարդը»։ Բայց եթե խախտվում են հարաբերվելու կանոնները, փոխըմբռնումն անհետանում է, այնժամ  «մարտյան» տարիքը պատանու կամ աղջկա մեջ կարող է առաջ բերել իր բարդությունները՝ եսասիրություն, ներամփոփություն, նախանձ, անպարկեշտություն։

Մեծահասակը չի կարող (և պետք էլ չէ) ամեն ինչ տեսնող դայակ լինել տասնհինգ-տասնվեցամյա աղջկա համար։ Եվ հետո՝ ո՞ր աղջիկը կհանդուրժի, որ մեծերը մշտապես իրենց խորհուրդներով ու բարոյախոսությամբ գլուխը տանեն։ Իսկ «հիվանդության» վտանգն իրական է. ահա գլուխ կբարձրացնեն ինչ-որ եսասիրական նկրտումներ, և աղջկան կթվա, թե մտերիմները ընդունակ չեն իրեն հասկանալու։ Մեծերի սրտաբաց մաղթանքներից ու նկատողություններից նա կվիրավորվի, կսկսի կոպտել ու գրգռվել։ Ո՞ւմ պիտի նա դիմի։ Ինքն իրեն. հենց ինքը, իրեն հաղթահարելով, կարող է գտնել սեփական բնավորությունը։ Ինչպե՞ս հաղթահարել։ Դրա համար գոյություն ունեն սեփական արարքների հանդեպ քննադատական դատողություններ, շրջահայացությանն ու բանականությանը միտված նրբանակատության, ապրումակցման և պարզության վարժանքներ։

Իմ կարծիքով, դաստիարակության վերջնական նպատակը մարդուն ինքն իրեն հաղթահարել սովորեցնելն է, քանզի անհատականությունը ծնվում է ինքն իր հետ պայքարի արդյունքում, և դաստիարակողի առաջնահերթ խնդիրը դաստիարակվողին օգնելն է այդ պայքարում հաղթելու։

Հազիվ թե շատ ջանքեր պահանջվեն՝ տրվելու սեփական քմահաճույքներին, բայց մեծ իմաստնություն է հարկավոր, որ հետևես կենսափորձի ու գիտելիքի օգտակար եզրահանգումներին։ Ապրումակցելով օտարի ցավին՝ դու կթեթևացնես քո սեփականը, ուրիշներին ուրախություն պարգևելով՝ դու կբազմապատկես քոնը։ Այդպիսին է մեր ընտանիքի բարոյական փիլիսոփայությունը, այդպիսին են հասարակության բարոյականության կանոնները։ Այդ փիլիսոփայությունը, այդ կանոնները նման են կախարդական հայելու, կնայես նրան, կտեսնես՝ ինչպիսին ես դու և ինչպիսին կարող ես դառնալ։

Ավելի ճիշտ՝ այդ կախարդական հայելին մարդիկ են, քանի որ նրանց մեջ են մարմնավորում գտել բարոյականության սկզբունքները։ Մարդկանց հետ փոխհարաբերություններում դու կճանաչես քեզ, միայն նրանց  հետ փոխրարաբերություններում, համատեղ աշխատանքում կիմանաս, թե ով ես դու, ինչի ես ընդունակ, ինչ են սպասում  ու պահանջում քեզանից, ինչ է քեզ կարելի, և ինչը՝ ոչ։ Եվ գլխավորը՝ կհասկանաս նաև, որ մարդը միայն իր համար չի ապրում։ Հոգ տանելով միմյանց համար՝ մենք բարձրացնում ենք մադկայնության նշաձողը։ Մենք դրա համար ենք աշխարհ եկել, որ իրար ուրախություն, հույս պարգևենք, երջանկություն բերենք։

Քո շուրջը շատ լավ մարդիկ կան, իսկ կյանքում՝ ավելի շատ։ Ոմանց համար դու օտար ես, ո՛չ դու իրենց գիտես, ո՛չ նրանք՝ քեզ։ Քո հարազատների համար դու քույր ես, աղջիկ, թոռնուհի, զարմուհի, հարազատ ու սիրելի մարդ։ Ոմանց համար՝ ծանոթ և ընկերուհի։ Եվ չնայած նրան, թե ում հետ ինչ կապերով ես կապված, գիտեն քեզ թե չգիտեն, մեկ է, նրանք քեզանից ինչ-որ բան են սպասում, պահանջում, ինչ-որ հույսեր են կապում։ Ջանա՛, աղջիկս, քեզ տեսնել նրանց աչքերով։ Ցավոք, դպրոցում չեն դասավանդում ամենակարևոր գիտությունը՝ մարդագիտությունը, բայց սովորեցնում են՝ ինչպես հասկանալ մարդուն, ինչպես նրա հանդեպ կարեկցանք դրսևորել, ինչպես կիսել նրա հետ սրտի ջերմությունը։

Ի՞նչ են պահանջում մարդիկ քեզանից։

Ես պետք է խոսեմ ոչ թե ինչ-որ բարձր պահանջներից, այլ ամենահասարակից, սովորականից։ Անծանոթները  երևի սպասում են, որ դու միշտ պատրաստ լինես օգնելու, ասենք, այն կնոջը, որ վատացել է ու քիչ է մնում՝ ընկնի մայթին, որ քաղաքավարի ու բարեսրտորեն կարողանաս բացատրել նորեկին ինչպես գտնել իր փնտրած փողոցը։ Իսկ գուցե քո դեմքին ուզում են տեսնել սիրալիրություն և բարեսրտություն, այլ ոչ թե անտարբերություն։ Գիտե՞ս՝ կան մարդիկ, որոնք դրսում էլ են իրենց պահում այնպես, ասես ոչ ոքի չեն տեսնում, կամ ոչ մեկի բանի տեղ չեն դնում։

Հարևաններն ուզում են, որ դու առաջինը քաղաքավարի բարևես իրենց, հետաքրքրվես իրենց  առողջությամբ, սիրալիր խոսես իրենց հետ, առանց ամաչելու խնդրանքով դիմես իրենց։ Եվ ինքդ էլ պատրաստ լինես նրանց մեկնելու քո բարիդրացիական ձեռքը։ Հարևանությունը մարդկանց մտերմացնում է ու դարձնում բարեկամներ։ Հիմա կառուցվում են ահռելի տներ, որոնցում տեղավորվում են հարյուր, երկու հարյուր, իսկ գուցե երեք հարյուր և ավելի ընտանիքներ։ Կամաց-կամաց վերանում են հին տներն ու բակերը, որտեղ հարևաններն ապրում էին ինչպես բարի հարազատներ՝ իրար հետ կիսելով ուրախությունն ու տխրությունը։ Հաշտվե՞նք դրա հետ։ Ո՛չ, մեզ համար չէ առանց բարի հարևանի ապրելը։

Ամենամեծ հույսը քեզ վրա մենք՝ հարազատ ու մտերիմ մարդիկս ենք դնում։ Ի՞նչ ենք մենք քեզնից սպասում։

Սպասում ենք, որ մեզ հետ հարաբերվելիս լինես պարզ ու սիրալիր։ Բնավորության կամակորությունը կդժվարացնի քեզ հետ հարաբերվելը, անգամ մեծ ցանկության դեպքում դու չես կարող մեզ ուրախություն պարգևել։ Մի՞թե կարող է հոգի դարմանող  դառնալ նեղացկոտ ու գոռոզ աղջիկը, որ չնայած ուզում է, բայց ի վիճակի չէ բացահայտորեն խոստովանել. «Ես ճիշտ չեմ»։ Կամ էլ նույն անկեղծությամբ ասել. «Բան չկա, ես չեմ նեղանում»։

Մենք սպասում ենք, մենք ուզում ենք զգալ, թե դու ինչ ջանասիրությամբ հոգ կտանես մեզանից յուրաքանչյուրի մասին, կպահպանես մեր զգացմունքները։ Մենք ուզում ենք տեսնել, որ դու սիրում ես այն մարդկանց, որոնք դաստիարակել են քեզ։ Ասում են՝ պարտքը հատուցմամբ է գեղեցիկ։ Բայց հատուցել կարելի է տարբեր ձևով։

Թող քեզ համար էլ երախտագիտությունն արտահայտելն այնքան բնական լինի, որքան բնական է խնձորենու՝ իր պտուղները մարդկանց տալը։ Հուսամ միայն, որ դու խնձորենու նման տարին մի անգամ չես տա քո պտուղները։

Մշտական հոգատարությունը, սրտակցությունը, կարեկցանքը, քնքշությունը, ուշադրությունը, անուշ ժպիտը, քաղցր խոսքը, հարգանքն ու անմիջականությունը, պարզությունը հարաբերվելիս՝  գուցե սրանք են քեզանից սպասում մարդիկ, ում դու պարտական ես քո զարգացման, քո ուրախությունների, գիտելիքների համար։ Այդ պարտքի մասին նրանք երբեք քեզ չեն հիշեցնի։ Միակ շնորհակալությունը, որ ակնկալում են նրանք, այն է, որ դու իրենց հոգատարությանն ի պատասխան դառնաս հասարակությանը պիտանի մարդ, որպեսզի հիշվի քո բարի անունը, որպեսզի դու ավելի բարձրացնես ու ամրապնդես քո ընտանիքի ու տոհմի արժանապատվությունը։

Շտապի՛ր, ի՛մ աղջիկ, բարությամբ հատուցելու այն ամենիդիմաց, ինչ արել են մարդիկ քեզ համար։ Թե չէ տարիները կթռչեն, տատիկները կծերանան, դե ծնողներն էլ հո՞ չեն ջահելանալու։ Էլ ե՞րբ ես նրանց ուրախացնելու երեխաների ու թոռնիկների դաստիարակություն կոչվող քո ամենամեծ, ստեղծագործական աշխատանքի արդյունքով։

Քո հայրիկ

Ամենակարևոր խորհուրդը. տասներկուերորդ նամակ

Բարի երեկո, իմ անո՛ւշ աղջիկ։

Քեզ համար հիմա ամենաեռուն օրերն են։ Նախ՝ որ հուլիս-օգոստոսը ամենատաք ամիսներն են Թբիլիսիում, երկրորդ՝ որ դու պատրաստվում ես ընդունելության քննություններ հանձնելու Թբիլիսիի համալսարանում։

Չգիտեմ՝ մայրիկի՞դ ազդեցությունն է, որն այնպես սիրահարված է իր գիտությանը, թե՞ քո ինքնուրույն ընտրությունն է, բայց դու էլ կանգ առար նույն մասնագիտության վրա և որոշեցիր ընդունվել ռուսաց լեզվի ու գրականության ֆակուլտետ, որ ինչ-որ ժամանակ ավարտել է մայրիկը։

Դու ջերմեռանդորեն պատրաստվում ես, համակարգում գիտելիքներդ, գնում խորհրդատվության։ Ամբողջ ժամանակ նյարդայնանում ես, որ չես հասցնի ամեն ինչ լավ սովորել, անհանգստանում ես՝ հանկարծ չհանձնես քննությունը, ինչ կլինի հետո։

Դրանից ողբերգություն մի՛ սարքիր։ Ուսանող կդառնաս՝ հրաշալի է, մեզ բոլորիս համար մեծ ուրախություն կլինի։ Իսկ եթե չհանձնես, մի՞թե դժբախտություն է։ Կգնաս աշխատելու։ Գուցե ավելի լավ կլինի՝  ճանաչես աշխատանքային կյանքը. այն քեզ կհարստացնի, փորձառու և ուժեղ կդարձնի։ Եղբայրդ արդեն աշխատանք է գտել քեզ համար տպարանում, նույն այն տպարանում, որտեղ նա ապրանքատար վերելակի վերելակավար էր դպրոցական տարիներին։ Նա այնտեղ շատ ընկերներ ունի։ Նախորդ օրը գնացել է տնօրենի մոտ, երաշխավորել քեզ, և տնօրենը համաձայնել է, ասել, որ աշխատանք կտա քեզ կազմարարական արտադրամանսում։

Ես որոշել եմ է՛լ քեզ նամակ չգրել։ Չեմ ուզում խանգարել այս տոթ ամռանը։ Իսկ գլխավորն այն է, որ, ավելի ճիշտ, այժմ է՛լ կարիքը չկա քեզ սենյակից սենյակ նամակ ուղարկելու, քանի որ առանց դրանց էլ մենք արդեն փայլուն հասկանում ենք միմյանց։ Մեր ընկերությունը դարձել է ամուր ու հուսալի, սրտամոտ ու վստահելի։ Այնպես չէ՞։

Երեկոները՝ քնից առաջ, երբ մտնում եմ քո սենյակ, և մենք սկսում ենք քչփչալ, գիտե՞ս, թե դա ինչպես է հարստացնում ինձ։ Ես շատ բան իմացա քո մասին և իմ մասին նույնպես իմացա․ինչպիսի՞ հայր եմ ես իմ աղջկա համար։ Չնայած քեզ խելք էի սովորեցնում իմ նամակներով, բայց միաժամանակ ես էլ էի սովորում, թե ինչպիսին պիտի լինեմ։ Ես թափանցեցի քո սրտի խորքը, քո հոգին, նրանք, պարզվեց, բարի են, նրբազգաց, պատրաստակամ։ Բայց ես իմացա նաև քո բնավորության մասին. նրանում դեռ կան «մարտյան» տարիքին բնորոշ խորդուբորդություններ։  Ժողովուրդն ասում է, որ մարտը տասներկու օր է խնդրում ապրիլից, և այդ օրերը ապրիլյան խառնուրդ են։ Իսկ ապրիլն այն ամիսն է, երբ գարունը ձգտում է դրսևորել իր ողջ գեղեցկությունն ու հմայքը։ Ահա ես մտածում եմ, որ քո բնավորության մեջ մի քիչ մնացել է մարտի արձագանքը, բայց դրանք էլ շուտով կանհետանան։ Մի խոսքով՝ դու ինքդ էլ շատ լավ գիտես, թե ես ինչ նկատի ունեմ։

Մենք արդեն ընկերներ ենք և հավիտյան, չէ՞։ Չգիտեմ քեզ համար ինչպես, բայց ինձ համար ընկերությունը փարոս է հոգում։

Ուրեմն՝ էլ նամակներ չեմ ուղարկելու սենյակից սենյակ, միայն այն դեպքում, երբ դրա անհրաժեշտությունը կծնվի։

Բայց դու խնդրել ես տալ քեզ ամենակարևոր խորհուրդը։ «Այ, եթե հանրագումարի բերես քո նամակներում եղած բոլոր խրատները, ձևակերպումները, ի՞նչ ամենա-ամենակաևոր խորհուրդը կտաս ինձ՝ ամբողջ կյանքում առաջնորդվելու համար», — այսպես ասացիր դու ինձ անցյալ օրը։ Ամենա-ամենակաևոր խորհուրդը։ Այդպիսին լինո՞ւմ է։

Այո՛, ես ունեմ այդպիսի կարևոր խորհուրդ։ Հենց այդ խորհուրդն է ծառայել ինձ՝ որպես քեզ համար մաղթանքի աղբյուր։ Խորամուխ ես լինում մի անգամ ամենա-ամենագլխավոր իմաստնության  մեջ ու բացահայտում քեզ համար մի ճշմարտություն։ Խորամուխ ես լինում մյուս անգամ, ու մի ուրիշ ճշմարտություն է բացվում քո առաջ։ Այսպես՝ դա կարող է շարունակվել անվերջ, շատ անգամ, միայն հարկավոր է, որ դու տիրապետես մարդկային ինքնակատարելագործման այդ մղումին։

Ահա այդ խորհուրդը, հնագույն պատվիրանը. «Ծանեա՛զքեզ»։

Օգնե՞լ քեզ՝ հասկանալու այդ ճշմարտությունը։

Բայց գուցե ավելի լավ կլինի, եթե դու ինքդ փորձես խորամուխ լինել նրա էության մեջ։ Եվ փորձես դա անել ոչ թե մեկ-երկու անգամ, այլ շատ-շատ անգամներ։ Եվ ոչ միայն փիլիսոփայելու նպատակով, թե ով է մարդ արարածը համայն մարդկության մեջ, այլ նաև այն նպատակով, որ որպես մարդ ապրես մարդկանց մեջ, ապրես այնպես, որ դո՛ւ՝ Նինա Շալվաևնա, պետք լինես մարդկանց։

Եվ այնժամ դու կտեսնեսն նաև, որ իմ նամակներով ես ձգտել եմ քեզ սովորեցնել, թե ինչպես մարդկայնացնես ինքդ քեզ։

Մարդկայնացնես քեզ մարդկանց համար։

Ես ուրիշ ամենա-ամենակարևոր խորհուրդ չունեմ քեզ համար, ի՛մ սիրելի։

Արի այնպես ապրենք՝ ամեն օր մարդկայնացնելով ինքներս մեզ և դրանում օգնենք իրար․ես՝քեզ, իսկ դու՝ ինձ։

Քեզ բարի գիշեր եմ մաղթում, ի՛մ սիրելի։

Իսկ երա՞զը։ Քեզ ի՞նչ երազ մաղթեմ։

Մաղթում եմ քեզ, որ այս գիշեր երազ տեսնես այն մասին․․․

Գիտե՞ս ինչ, ավելի լավ է՝ և՛ այս գիշեր, և՛ հետո մաղթեմ քեզ տեսնել բարի երազներ, և որ դրանք հետո քեզ օգնեն՝ արարելու բարի ու իսկական գործեր։

Քո հայրիկ