Ինչպես սիրել երեխաներին

Բնագիրը

Բոլորին՝ ընդհանուր մեկ, ամեն մեկի գլխին՝ առանձին ելունդ

Ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչը՝ բարեհոգի ճղճղան։ Կարող էր սովորողի վզակոթին տալ, նախատել հայրական հոգատարությամբ։
Ամբողջ դասարանը որոշել էր օրվա բոլոր դասերից փախչել և ազատվել երեք ստուգողականներից։ Տնօրենը հանձնարարել էր ֆիզկուլտուրայի ուսուցչին փնտրել մեզ։ Նա մեզ չէր գտել։ Փնտրել էր ամբողջ Թբիլիսիով, բայց չէր մտածել, որ կարող էինք կենդանաբանական այգի գնացած լինել և զվարճանալ։

Հաջորդ օրը ֆիզկուլտուրայի մեզ վրա կատաղած ուսուցիչը, փոխանակ դաս անելու, ձեռնարկեց հետևյալը․ նախ՝ մեզ հայհոյեց թույլատրելի և անթույլատրելի բոլոր բառերով՝ սարսափելի հետևանքներ խոստանալով մեր անպատկառության համար, ապա մատյանում քանոնով հորիզոնական գիծ գծեց, վերևում քթիկ դրեց, իսկ ներքևում՝ հիմք, այսպես ստացվեց բոլորին մի մեծ մեկ, մեկը անցկացրեց ամեն մեկիս օրագիրը, հետո երկուական կանչեց մեզ, կողք կողքի կանգնեցրեց, իսկ ինքը հետևից երկու ձեռքերով մեր գլուխները իրար հարվածեց։ Ամեն մեկիս գլխին ելունդ գոյացավ։ Իսկ հետո ստիպեց մեզ հավաստագիր գրել, որ այլևս երբեք չենք համարձակվի դասից փախչել։
Դա լրիվ լուրջ արեց և, կարծում եմ, հավատով, որ մանկավարժական խնդիր է իրականացնում՝ դաստիարակել մեզ, բայց ամենայն հավանականությամբ վրեժի զգացումով, որ մենք իրենից հեռատես էինք դուրս եկել ու այնպես թաքնվել, որ մեզ չէր կարողացել գտնել։ Նշանակում է՝ չէր կարողացել կատարել տնօրենի պահանջը։Նա տարիքով տղամարդ էր, ֆիզկուլտուրայի «փորձառու» ուսուցիչ, բոլոր ուժային առաջադրանքները նրան էին հանձնարարվում։
Մենք այն ժամանակ ութերորդ դասարանում էինք։
Հնարավո՞ր էր արդյոք այս «մանկավարժական» արարքում մեր հանդեպ անկեղծ սիրո ինչ-որ հետք բացահայտել։
Մենք ոչ մեկին չբողոքեցինք մեր գլխի ելունների համար և երկար զվարճացանք մեր ուսուցիչների վրա։ Իսկ մատյանի միասնական մեկը մեզանում որպես անեկդոտ մնաց։

Ես գիտեմ «էյ, բի, սի»
Անգլերենի նոր ուսուցիչ եկավ (սա արդեն որերորդն էր) ու պարզեց, որ մենք յոթերորդ դասարանցի ենք ու անգլերենի այբուբենը անգիր չգիտենք։ Նա դա չէր կարող հանդուրժել։ Համարյա կես տարի մեզ վարժեցնում էր այբուբենը անգիր իմանալուն․ ամեն դասի կանչում էր տասը-տասներկու աշակերտի, և նրանք պետք է շուտասելուկի պես ասեին ամբողջ այբուբենը։ Ամենաչնչին վրիպակի համար երկուս էր նշանակում, բայց եթե որևէ մեկը միանգամից ու առանց դադարի հերթականությամբ ասում էր այբուբենը, հինգ էր դնում։ Բայց ժամանակի հետ որևէ մեկը կարող էր մոռանալ, դրա համար նա մշտապես ստուգում էր մեր գիտելիքի ամրությունը՝ անսպասելիորեն մեզ կանչելով։ Այդպես ես անգլերենից չորս թե հինգ անգամ հինգ ստացա։
Անգլերեն նրանից ես, իհարկե, չսովորեցի։ Նրանից ինձ նվեր մնաց ագնիր այբուբենը։ Այդ գիտելիքը իմ կյանքում մի հոտած ձու էլ չարժեցավ։ Այն այդպես՝ անպետք պատառիկներով էլ մնացել է իմ գիտակցության ծալքերում քիմիայի, ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի, կենսաբանության և այլ, այսպես կոչված, ուսումնական առարկաների հետ միասին։
Չգիտեմ՝ պե՞տք է շնորհակալ լինեմ այդ ուսուցչին, որ այդպես ամրապնդել է իմ մեջ անգլերենի այբուբենի իմացությունը, փոխանակ ինձ պարգևեր կենդանի անգլերեն խոսքը, անգլիական պոեզիայի ընթերցանության հաճույքը, պարգևեր գոնե հարյուր բառ և հարյուր գեղեցիկ նախադասություն։

Ուսուցիչների աստղաբույլը
Դպրոցը, որտեղ սովորել եմ, հետ ընկած չէր։
Այն մեծ էր, հայտնի և գտնվում էր Թբիլիսի կենտրոնում։
Ինչո՞վ էր հայտնի իմ արական դպրոցը։
Հայտնի լինելու համար առիթ կար։
Մտածելով այդ մասին՝ ես գալիս եմ այն եզրակացության, որ ամեն մի դպրոց ունի (համենայն դեպս՝ այդպես պիտի լինի) ուսուցիչների իր աստղաբույլը։ Այդ աստղաբույլը կարող է կազմված լինել երկու, երեք, չորս, կամ գուցե, եթե հաջողվի, յոթ աստղերից։ Ծայրահեղ դեպքում պետք է լինի գոնե մի աստղ՝ պայծառ, լուսավոր։ Ուսուցիչների այդ աստղաբույլն էլ ստեղծում է այս կամ այն դպրոցի հռչակը։
Եթե դպրոցից գնա ուսուցիչների աստղաբույլը, որոշ ժամանակ անց դպրոցի հռչակը կխամրի։
Ահա ուսուցիչների այդպիսի աստղաբույլով էր հայտնի իմ դպրոցը։
Նրանք ընդամենը երեք-չորս ուսուցիչ էին։ Նրանց թվում՝ Վարվառա Վարդիաշվիլին (վրաց լեզվի և գրականության ուսուցիչը), Գեորգի Մգալոբլիշվիլին (պատմության ուսուցիչը), Թամար Ղազախաշվիլին (մաթեմատիկայի ուսուցիչը)։
Նրանք, իհարկե, տարբերվում էին իրարից, բայց մի բան կար, որ միավորում էր ու առանձնացնում նրանց մյուսներից։ Այդ մի բանն այն է, որ ես ուզում եմ կոչել Մանկավարժական Սեր, Ուսուցչական Սեր։ Այդպիսի Սերը բնութագրելը և դրա էությունը բացահայտելը, ինձ համար դժվար կլինի։ Սակայն ես կփորձեմ դա, որքան ուժերս ներեն։ Դրա համար կարիք չկա հետևելու իմ ճակատագրին։

Մենք զմայլված ենք։ Ի՞նչ կլինի հետո
Որքան էլ տարօրինակ է, ես լրիվ ծույլիկ էի մինչև յոթերորդ դասարանը, հետո՝ լրիվ միջակ, բայց ավարտեցի դպրոցը ոսկե մեդալով։ Ինչպե՞ս կարող էր դա պատահել։
Այսպես. ես յոթերորդ դասարանում եմ, դա 1945-1946 ուսումնական տարին էր։
Մենք իմացանք, որ վրաց լեզու և գրականություն մեզ պետք է դասավանդի Վարվառա Վարդիաշվիլին։ Դա մեր հիացմունքն առաջացրեց։
Մենք լսել էինք նրա մասին․ մյուս դասարանների բոլոր աշակերտները սիրում էին նրան։ Պատմում էին նրա զարմանալի դասերի մասին, նրա բարության ու ուշադրության մասին, այն մասին, թե նա ինչպես է բոլորին օգնում․ պատմում էին նրա արդարամտության մասին, ինչպես է պաշտպանում իր աշակերտներին։ «Նրա մոտ հնարավոր չէ չսովորել»,- ասում էին մեզ բարձր դասարանցիները։

Նրա մասին լեգենդներ էին պատմում։
Նա վաստակավոր ուսուցչուհի էր։ Երկու անգամ պարգևատրվել էր Լենինի շքանշանով։ Ճերմակահեր, լիքը կազմվածքով, միջահասակ կին էր՝ փափուկ ու հանգիստ քայլվածքով, հմայիչ արտաքինով և նույնքան հմայիչ ժպիտով, թավշյա ձայնով, որը երբեք չէր բարձրացնում, զուսպ, մեղմ ու թափանցող հայացքով։ Էլ ի՞նչ ավելացնեմ։ Ամուսնացած չէր, երեխաներ չուներ։
Եկավ օրը։
Մենք սպասում էինք նրան, և նա մտավ դասարան։
Մենք կանգնեցինք։
-Բարև ձեզ․․․- ասաց նա այնպես արտահայտիչ ու ելևէջելով, որ ես տարիներ հետո էլ պիտի հիշեմ ու ուսումնասիրեմ դա։ Մարմինս փշաքաղվեց․ դա անսովոր քնքշություն էր՝ երկար սպասված։
Եվ մենք նրան այնպես չպատասխանեցինք, ինչպես պատասխանում էինք մյուս ուսուցիչներին, այլ նույնքան քնքուշ ու մեղմ։
Հետո նա ասաց․
-Շնորհակալություն․․․
Ինչի՞ համար «շնորհակալություն»։ Որ մենք ողջույնին ողջույնո՞վ պատասխանեցինք։
Բայց «շնորհակալություն»-ը անկեղծ էր։
Հետո նա իր իմաստուն աչքերը հառեց մեզանից յուրաքանչյուրին։ Ինձ էլ նայեց։ Ես սուզվեցի այդ հայացքում։
-Նստեք, խնդրեմ․․․ — ասաց նա։
Մենք նստեցինք։
Մեզանից ամեն մեկս արդեն հմայված էր։
Հետո ի՞նչ կլինի։

Ի՞նչ կա ուսուցչի անվան մեջ
Այն թվականներին, հասկանալի է, ես ընդունակ չէի ընդհանրացումների, բայց հիմա, մտածելով իմ այն ժամանակվա հոգեվիճակի մասին, կարող եմ ասել, թե որն էր Վարվառա Վարդիաշվիլու ազդեցության մոգական ուժը․ այդ ուժը նրա անունն էր, որի մեջ նրա մասին պատկերացում էր ստեղծել, և առաջին հանդիպումը, որը գերազանցեց մեր սպասումները։
Ուսուցչի անունը կարող է հզոր դաստիարակչական լիցք կրել, բայց, ցավոք, կարող է և լինել այնպիսի անուն, որից որևէ ուրախ բան պետք չէ սպասել։

Անունը ոգեշնչում է։
Անունը խառնաշփոթ է առաջացնում։
Անունը ոչ միս է, ոչ ձուկ։
Անունը հռչակված է։
Անունը հիմարություն է։  

Ուսուցիչների անունները տարբեր են լինում։ Վարվառա Վարդիաշվիլու անունն իր մեջ ոչ այքնան փորձ էր պարունակում, որքան լուռ այրում, նվիրվածություն, իմաստնություն, համբերություն, ըմբռնում։ Այս ամենը, իհարկե, մանկավարժական իմաստով։ Դա հատուկ համադրություն է այն բանի, որը ես ուզում եմ կոչել Ուսուցչական, Մանկավարժական Սեր։ Այդ սերը նման է բազմանիստ ադամանդի։ Նա երեխաներին ոչ թե վերացական էր սիրում, այլ մեզ բոլորիս և ամեն մեկիս՝ առանձին-առանձին, յուրաքանչյուրս՝ յուրովի։ Նա սիրում էր մեզ և գիտեր այդ իմաստնությունը՝ ինչպես մեզ սիրել։ Ու քանի որ նա պահում-պահպանում էր իր Անունը, և ողջ կյանքում լրացնում այն մանկավարժական լավագույն նրբերանգներով, նրա Անունը ապագա աշակերտների մեջ, ովքեր դեռ չէին հարաբերվել նրա հետ, առաջացնում էր հարգանք, պաշտամունք, հուզմունք և փոխադարձ համակրանքի էր տրամադրում նրանց։ Վարվառա Վարդիաշվիլու անունը մեր գիտակցություն էր թափանցել ու տրամադրել մեզ ներդաշնակության, մեզ մղել նրան հետևելու պատրաստակամության։
Ամբողջ դպրոցը նրան «Դեդա Վարո» էր ասում։ «Դեդա» հայերեն նշանակում է «մորաքույր», այսինքն՝ «մայրիկի քույր»։ Դեդա Վարոն իր ամեն մի աշակերտի համար մայրիկի քույր էր։ Դա նշանակում էր, որ ամեն մեկի հանդեպ նրա մեջ հոգատարություն կար, ամեն մեկը կարող էր նրան դիմել օգնության, սատարելու, պաշտպանության համար․ամեն մեկը կարող էր հուսալ, որ նրա կողմից կարեկցանքի ու մխիթարանքի կարժանանա։ Դա ավելին էր նշանակում․ դեդա Վարոն ինքն էր շտապում օգնելու, կարեկցելու և սատարելու, ինքն էր նետվում պաշտպանելու նրան, ով ուներ դրա կարիքը։
Դպրոցում ընդունված չէր ուսուցչին մորաքույր կոչել, բայց մեր դպրոցում դա ընդունված էր միայն Վարվառա Վարդիաշվիլու հանդեպ, պետք էր միայն համարձակություն հավաքել ու անցնել պայմանականության անջրպետը։ Ես միայն մեկ տարի հետո ունեցա այդ համարձակությունը՝ նրան «դեդա Վարո» կոչելու, և դա ինքնաբերաբար ստացվեց, բնականորեն, քանզի նա իսկապես դարձել էր մայրիկի քույրը, այսինքն՝ իմ երկրորդ մայրը։

Նվեր
Իսկ հիմա առաջին հանդիպման մասին։
Մենք յոթերորդ դասարանցիներ էինք և, հասկանալի է, չէինք կարող ընկալել մեր ուսուցչուհու փառքի ամբողջ ծավալը։ Մեր սպասումը անբացատրելի էր․ լինելու է մի անսովոր ու անպայման գեղեցիկ մի բան։ Բայց` ի՞նչ։
Եվ այն, ինչ տեղի ունեցավ, գերազանցեց անսովորության մեր սպասելիքները։
Իհարկե, մենք ընկալում էինք մեր ուսուցչուհուն այն փորձի ֆոնին, որ ձևավորվել էր մյուս ուսուցիչների հետ հարաբերվելու արդյունքում։ Մեզնից ինչ-որ մեկին նրանք դարձրել էին ագրեսիվ, անվստահելի, մղել կոպտության, բախումների։ Ինչ-որ մեկի մեջ ծնել էին վախ, անտարբերություն, անվստահություն իր հանդեպ։ Ինչ-որ մեկն էլ դարձել էր չար օրինախախտ ու անհնազանդ։ Ոմանք դարձել էին հոռետեսներ, մյուսները՝ լռակյանցներ ու հնազանդներ։ Այսպես «մենք բոլորս մի քիչ մի բան մի կերպ սովորել էինք»։
Ուսուցիչները դասի էին մտնում խիստ դեմքով և միանգամից անցնում տնային աշխատանքներին, հետո իրականացնում էին խստիվ հարցում և գնահատականներ շարում․ապա վերապատմում էին դասագրքից հերթական պարագրաֆը կամ տարբեր առաջադրանքների ու օրինակների վարժանքներ անում։ Հետո հիշեցնում էին, որ շուտով ստուգողական աշխատանքներ են լինելու։ Վերջում հաջորդ օրվա տնային աշխատաքների հերթական բաժինն էին հանձնարարում և հեռանում։ Մեզանից յուրաքանչյուրը անգիր գիտեր, թե ինչով կսկսեր ու ինչով կավարտեր դասը այս կամ այն ուսուցիչը։ Իրերի տրամաբանությամբ նրանք ջանում էին մեզ համար, բայց մենք դա ընդունում էինք որպես հարկարդրանք։
Իսկ մեր նոր ուսուցչուհին մտավ բարի, համակրելի ժպիտով, ողջունեց թավշյա ձայնով, մեզ ասաց «շնորհակալություն», նայեց բոլորիս աչքերին։ Դա արդեն անսովոր էր։ Իսկ հետո հանկարծ հարցրեց․
-Երեխաներ, դուք պոեզիա սիրո՞ւմ եք։
Մեր մեջ ոչ ոք բանաստեղծությունների հանդեպ սեր չէր ներարկել, նախորդ ուսուցիչը մեզանից միայն պահանջում էր անգիր սովորել հանձնարարված բանաստեղծությունը և թմբկահարել այն դասի ժամանակ։ Երբեք հարցեր չէր տալիս, թե դուր է գալիս արդյոք մեզ բանաստեղծությունը։
Բայց նոր ուսուցչուհու հարցին մենք «այո» պատասխանեցինք՝ դեռ չիմանալով, թե ինչ է դրան հաջորդելու։
-Հրաշալի է, — ասաց նա, — դե եկեք ես ձեզ համար բանաստեղծություններ կարդամ․․․
Նրա ձեռքին բանաստեղծությունների ժողովածու էր։ Գիրքը մաշված էր։
-Բանստեղծություն ես կնվիրեմ ձեզանից յուրաքանչյուրին․․․ Կարդում եմ սա քեզ համար, Գոգի՛։ Կարծում եմ՝ քեզ դուր կգա։
Նա աշակերտի անուն տվեց․ որտեղի՞ց գիտեր։ Գոգին՝ այդ ոչնչապաշտը, անսպասելիությունից մոլորվեց։
Նա բանաստեղծությունը կարդաց զարմանալի արվեստով, բանաստեղծություն՝ վսեմ պոեզիայից։ Մենք տպավորված էինք։
Նա դադար տվեց։
-Գոգի, ո՞նց էր։
-Շատ լավն էր․․․- արտաբերեց հմայված Գոգին։
Գոգին ծնողներ չուներ։ Նրան ոչ մի ուսուցիչ ոչինչ չէր նվիրել։ Եվ մյուսներն էլ երբեք բախտ չէին ունեցել այդպիսի նվեր ստանալու որևէ ուսուցչից։
-Ձեզ նո՞ւյնպես դուր եկավ, — հարցրեց նա մեզ։
-Այո՛․․․ — մեղմ ու անկեղծ շշնջաց ամբողջ դասարանը։
-Եվ իմ կարդա՞լը դուր եկավ։
-Այո․․․ — դարձյալ շշնջացինք մենք։
-Այդ դեպքում ծափահարեք ինձ, խնդրում եմ․․․
Մենք ծափահարում ենք։
-Շնորհակալություն, — ասաց նա, — իսկ հիմա բանաստեղծություն նվիրենք․․․ — նա մի հայացք գցեց մեզ վրա, և նրա հայացքը կանգնեց Գուրամի վրա, — քեզ, Գուրա՛մ․․․Յոթերորդը թե ութերորդը նա ինձ նվիրեց։
Սիրտս այնպես ուժգին ու հնչեղ էր խփում ինձ կարևորելու գիտակցումից։
-Կարծում եմ, դու առանձնահատուկ սեր ունես բանաստեղծությունների հանդեպ, Շա՛լվա․․․
Նրա ձայնը, ընթերցելու ելևէջները, բանաստեղծությունը լցվում էին իմ հոգին ինչպես պայծառ լույս, որ բերում էր ինչ-որ տարօրինակ, բերկրալից, մինչ այդ պահը երբևէ չապրած մի զգացում․ ես ուզում էի լաց լինել․․․ Չէ՞ որ նա ինձ համար էր բանաստեղծություն կարդում, ինձ էր նվիրում։
Հետո նա հարցնում է․
-Դե, ինչպե՞ս էր, Շալիկո՛․․․ — նա ինձ քնքուշ անունով էր դիմում,- ընդունո՞ւմ ես իմ նվերը։
-Այո՛․․, — արտաբերեցի ես շշուկով և հավանաբար կվազեի ու կգրկեի նրան։ Բայց ես դա չարեցի, այլ նստարանին նստած՝ սկսեցի ծածուկ մաքրել արցունքներս։
Ի՞նչ ապրեցի ես այդ ժամանակ։ Ի՞նչ անսովոր զգացում էր դա։ Այն ժամանակ ես չգիտեի, բայց հիմա կարող եմ ասել․ ես զգացի, որ նա սիրում է ինձ, նա ընդունում է ինձ, նա իմն է, ես Ուսուցիչ ունեմ։

Նա իմն է 
Ինչպե՞ս էր նա մեզ սիրում։ Սիրում էր ահա այսպիսի միջոցներով․ լեզվի դասերին մենք դառնում էինք լեզվաբաններ․ հետազոտում էինք, կանխորոշում, հերքում, սահմանում, բացահայտում։ Դա տեղի էր ունենում այնպես, ինչպես լինում է գիտաժողովներում կամ գիտական լաբորատորիաներում։ Կամ ասես պատահաբար կամ նպատակադրված հավաքվել են հարակից մասնագետների տեր մարդիկ և զրույցում առաջ են քաշել ինչ-որ հարց, որի քննարկման ժամանակ ամեն մեկի միտքը բացառիկ նշանակություն ունի խնդիրը հասկանալու համար։ Մենք սովորում էինք դա անել հանգիստ, մեկս մյուսի նկատմամբ հարգանքով։
Ժամանակ առ ժամանակ նա հարցնում էր․
-Ժամանակը չէ՞ ստուգելու, թե ձեզանից ամեն մեկը ինչ մասնագետ է դարձել։
Դրանք նրա համար նախատեսված ստուգողական աշխատաքներ էին, իսկ մեզ համար՝ սեփական ընդունակությունների և գիտելիքների փորձարկում։ Նա երբեք մեզ չէր վախեցնում այդպիսի աշխատանքների հետևանքներով, իսկ հաջողության հնարավորությունը մեր առաջ երբեք չէր փակում։ Նա՝ մեր ուսուցչուհին, մեզանից յուրաքանչյուրի մեջ նպատակասլացություն և հանդիսավորություն էր առաջացնում։
Այդպես ես սկսեցի նրանից ստանալ առաջին գերազանցները։ Առաջին գերազանցները ստանում էին նաև իմ համադասարանցիները։
Գրականության դասերին էլ նա մեզ անսովոր սիրով էր սիրում։ Դասերը գեղարվեստական ընթերցանության տեսք ունեին։ Ինքն էր կարդում, և մենք հափշտակությամբ լսում էինք, հետո մեզանում բացահայտեց մի քանի ընթերցողների, և նրանք գալիս էին դասի տարբեր հեղինակների գրքերով ու կարդում էին։
Մենք ինքնաբերաբար դառնում էինք ընթերցողներ, գրական «քննադատներ»։ Նա չէր ընդունում «քննադատ» բառը, որ անպայման փնտես թերություններ ու հպարտորեն դրանք մատնացույց անես։ Մեր քննադատությունն ավելի շուտ մեր գրական ճաշակների և հետաքրքրությունների զարգացում էր և կատարելագործում, սեփական գնահատականների փնտրտուքի և աշխարհընկալման ուղի։ Նա ուրախանում էր, երբ մեր ձեռքին տեսնում էր դասական հեղինակների գրքեր, նրբաճաշակ բանաստեղծների գրքեր։ Ուշադրությամբ լսում էր մեր կարծիքները նրանց մասին, դիմում մեզանից որևէ մեկին․
-Կարո՞ղ ես մի քանի օրով այդ գիրքը ինձ տալ՝ կարդալու։
Երբ այդ նույն խնդրանքով մի անգամ ինձ էլ դիմեց, ես շատ հպարտ էի ու ուրախ։ Իսկ մի քանի օր անց, վերադարձնելով գիրքը, ասաց․
-Դու լավ ճաշակ ունես, եթե այդպիսի գրքեր ես կարդում․․․ Շնորհակալ եմ, ես բավականություն ստացա․․․
Ուրիշ ի՞նչ էր հարկավոր, որ ես տարվեի ընթերցանությամբ։ Ես ագահորեն գրքեր էի փնտրում։ Չ՞է, որ ես «լավ ճաշակ» ունեի, ուստի գրքեր էի ընտրում։ Եվ նա միշտ նկատում էր, որ ես կարդում եմ, ինձ հետ անկաշկանդ զրույցներ էր ունենում գրքի մասին, պատմում իր տպավորությունները։

«Ես», «ինձ հետ»․․․
Ես ընդունում էի նրան ու մտածում, որ նա միայն իմ Ուսուցիչն է։ Բայց հետո՝ տարիներ անց, համոզվեցի․ նրա ամեն մի նախկին աշակերտ նույնպես համարում էր, որ նա միայն իր Ուսուցիչն էր։ 

Մենք նայում ենք անձայն լաց լինող ուսուցչուհուն
Դասարանում ամենալավ ընթերցողը Սանդրիկ Ախմետելին էր։ Նա հայտնի ռեժիսոր Ալեքսանդր Ախմետելիի որդին էր, որ 30-ական թվականների բռնադատված զոհերից էր։ Մայրը նույնպես բռնադատվել էր։ Մեր ուսուցչուհին իհարկե գիտեր այդ մասին, և կարծում եմ, առանձնահատուկ հոգատարություն էր դրսևորում նրա հանդեպ։
Սանդրիկը դասին հայտարարեց․
-Ես հրաշալի բանաստեղծություններ եմ գտել հորս գրադարանում։ Ուզո՞ւմ եք կարդամ։
-Իսկ դուք ցանկանո՞ւմ եք, երեխաներ, բանաստեղծություններ լսել, — դիմեց նա մեզ։
Իհարկե, ցանկանում էինք։
Մենք պատրաստվեցինք ունկնդրելու։
Սանդրիկը գրատախտակի մոտ գրավեց իր տեղը, բացեց գիրքը և սկսեց կարդալ։ Երբ նա գրական ինչ-որ բան էր կարդում, ամեն ինչ մոռանում էր, կարդում էր ոգեշնչված ու հուզառատ։
Այս անգամ էլ այդպես եղավ։
Կարդում է բանաստեղծությունները՝ մեկը, երկուսը, երեքը․․․
Մենք չենք ծափահարում, լսում ենք։
Ու հանկարծ տեսնում ենք՝ մեր ուսուցչուհին կանգնած է պատուհանի մոտ՝ մեջքով դեպի մեզ՝ ժանեկազարդ մետաքսե թաշկինակը ձեռքին, սրբում է արցունքները։
Սանդրիկը կարդում է, իսկ նա՝ լաց լինում։ Սանդրիկը տարվել է բանաստեղծություններով, չի նկատում, թե ինչ է կատարվում ուսուցչուհու հետ։
Իսկ մենք լսում ենք բանաստեղծությունները ու նայում անձայն լացող ուսուցչուհուն։
Սանդրիկն սթափվեց, երբ լսեց դասի ավարտն ազդարարող զանգի ձայնը։
Ուսուցչուհին կարմարած աչքերով մոտեցավ Սանդրիկին, համբուրեց նրա ճակատը և ասաց․
-Ի՛նձ տուր, խնդրո՛ւմ եմ, այդ ժողովածուն։
Հետո մենք իմացանք, որ Սանդրիկը կարդում էր 30-ականներին գնդակահարված, արգելված հեղինակի՝ Տիցիան Տաբիձեի բանաստեղծությունները։
Այդ անգամ նա գիրքը չվերադարձրեց իր աշակերտին։
Մի տարի անց Սանդրիկի հետ ողբերգություն պատահեց։ Նա իմացավ, որ մայրը կենդանի է, Սիբիրում տիկնիկային թատրոն է ստեղծել և ներկայացումներ էր տալիս երեխաների համար։ Ինչ-որ մեկը նրանից նամակ էր բերել։ Երջանիկ Սանդրիկը գնացել էր այդ մարդու մոտ և վերցրել նամակը, իսկ վերադարձին ընկել էր տրամվայի տակ։
Դա մեծ վիշտ էր հարազատների և մեզ համար․ մեր դասարանից առաջինը կյանքին հրաժեշտ տվեց տաղանդավոր Սանդրիկը՝ բոլորիս սիրելին։
Մեր ուսուցչուհին հանձնարարեց ինձ հրաժեշտի խոսք գրել և կարդալ գերեզմանին։ Նա չէր թաքցնում իր արցունքները և հեկեկում էր։ Սանդրիկը, իմ կարծիքով, առաջինն էր նրան «Վարո մորաքույր» դիմել և դիմելաձևի մեջ ոչ մի ավելորդություն չկար․ իսկապես նրա մորն էր փոխարինել։

Ես բանաստեղծական ձիրք ունեմ 
Մի անգամ՝ ուսումնական տարվա սկզբին, նա ինձ մատի շարժումով իր մոտ կանչեց։ Դեմքի մեղմ, հազիվ նկատելի ժպիտը հմայիչ, ջերմացնող ու քնքուշ գրավչություն ուներ։ Նա դաստիարակում, սիրում էր ինձ իր ժպիտով։ Ժպիտը հոգու ճառագայթն է։ Երևի նրա հոգին Արեգակի նման է, իսկ այդ ճառագայթը նա արարել էր ինձ համար։ Հիշում եմ այդ ժպիտը ու նայում եմ հայելու մեջ․ հնարավո՞ր է ընդօրինակել նրան և նույկերպ ժպտալ երեխաներին։ Հավանաբար ո՛չ, չի ստացվի։ Բայց հանգստացնում եմ ինձ․ չէ՞ որ հնարավոր է, որ ես Արեգակի վերափոխեմ իմ հոգին և արարեմ երեխաների համար և ամեն մի Մանկան համար անկրկնելի ժպիտներ։
Մենք առանձնացանք պատուհանի մոտ, և նա կամաց ասաց ինձ․
-Տղա՛ս, քո հայացքից, քո մտածելակերպից ես զգում եմ, որ դու բանաստեղծելու ձիրք պետք է ունենաս։ Դու բանաստեղծություններ գրո՞ւմ ես։
Այո՛, ես փորձել էի բանաստեղծություններ գրել, բայց այդ մասին ոչ ոք չգիտեր։ Ես կարմրեցի։
-Ցո՛ւյց տուր ինձ բանաստեղծություններդ, եթե ունես․․․
Այդ օրը ես ուրիշ զբաղմունք չունեի՝ բացի բանաստեղծություններ գրելուց։ Դե, ես բանաստեղծելու շնորհք ունեմ։ Հետո ես կոկիկ արտագրեցի իմ հորինածները տետրի մեջ և հաջորդ օրը, սպասելով միջանցքում, ամոթխածորեն փոխանցեցի նրան։
-Շնորհակալություն վստահության համար․․․ — ասաց նա իր այն աստվածային ժպիտով, որ պահպանել էր միայն ինձ համար։
Մի քանի օր անց այսպիսի բան տեղի ունեցավ․ նա թելադրեց բոլորին իմ բանաստեղծություններից մի քառատող և խնդրեց քերականական և բովանդակային վերլուծություն անել։ Իսկ վերջում ասաց․
-Շնորհակալություն հայտնենք Շալիկոյին, սա նրա բանաստեղծությունն է։
Երեխաները ախ քաշեցին․«Նա բանաստե՞ղծ է»։
Խնդիրը դա չէր՝ ես բանաստեղծ էի, թե՝ ոչ, այլ այն, որ իմ մեջ ամրապնդվում էր հավատը սեփական ուժերիս հանդեպ․ ես բոլորովին էլ այնպիսին չեմ, ինչպիսին ինձ ընդունում են շատ ուսուցիչներ, ես նույնպես ինչ-որ բան եմ նշանակում։
Սերմանել ես այդ զգացումը, Ուսուցի՛չ, մյուս ուսուցիչների կողմից դատապարտված քո աշակերտի մեջ, ուրեմն ոգևորի՛ր նրան, նա կընդունի, նա կփոխվի։ 

Նա պատրաստում էր ինձ փրկության համար 
Ժամանակ անցավ։ Ես տարվել էի բանաստեղծություններով և անգամ տպագրվում էի մանկական ամսագրերում և թերթերում, բանաստեղծություններ էի կարդում գրական խմբակներում, հանդիսավոր հավաքույթներում, հանդիպումներ էի ունենում վրաց անվանի բանաստեղծների հետ, ելույթ էի ունեցել անգամ ռուս հայտնի բանաստեղծ Նիկոլայ Տիխոնովի առաջ։
Բանաստեղծ ես չդարձա, դրա համար չեմ զղջում։ Բայց հաստատ գիտեմ․ իմ ուսուցչուհին իմ մեջ Վրաստանի ապագա բանաստեղծին չէր փնտրում, այլ նախապատրաստում էր ինձ, որ ես ամուր բռնեմ փրկօղակից, որը նա պատրաստվում էր նետել դեպի ինձ։
Պոեզիայով իմ տարվածությունը բոլորովին էլ չէր ուրախացնում մյուս ուսուցիչներին, ոչ ոք չողջունեց իմ պոետական ձիրքը, չգովեց ինձ, ավելին՝ անգամ գրգռում էր նրանց, որ ես իբր բաց էի թողնում իրենց դասերն ու առաջադրանքները։ Դասամատյանում իմ անվան դիմաց բազմապատկվում էին երկուսները քիմիայից, ֆիզիկայից, մաթեմատիկայից, կենսաբանությունից և, իհարկե, ռուսաց լեզվից։
Ես խեղդվում էի։
Երբեմն, երբ սիրելի ուսուցչի դասը չէինք ունենում, տնից դուրս էի գալիս, նստում տրամվայ ու ամբողջ օրը շարժվում քաղաքով մեկ։ Տուն վերադառնում էի ասես դասից հետո, ու նապաստակի նման ականջներս էի սրում՝ հո մայրս չի՞ իմացել իմ բացթողումը։
Ի՞նչ գիտեր իմ մասին ուսուցչուհիս։
Գիտեր ամեն ինչ, ինչ անհրաժեշտ էր իմանալ․ և՛ այն, որ հայրիկը զոհվել է պատերազմում, և՛ այն, որ մայրիկս երկրորդ կարգի հաշմանդամ է, և՛ այն, որ փոքրիկ քույրիկ ունեմ․․․ Գիտեր, թե ինչ են մտածում իմ մասին մյուս ուսուցիչները։ Գիտեր և այն, ինչ ես ինքս չգիտեի իմ մասին։
-Դու կօգնե՞ս ինձ տետրերը տուն տանել, — մի անգամ հարցրեց ինձ նա։
Ես ուրախացա․ իհարկե, կօգնեմ։
Մենք միասին գնում էինք Կազբեկի խաղաղ փողոցով, նա հարցնում էր, թե ես հիմա ինչ եմ կարդում, չե՞մ գրել արդյոք նոր բնաստեղծություններ, չե՞մ ուզում արդյոք ներգրավված լինել գրական խմբակում, որի մասնակիցները բարձր դասարանցիներ էին։ Հետո հարցրեց հայրիկի մասին․ ո՞վ է եղել, որտե՞ղ է զոհվել․ հարցրեց մայրիկի մասին․․․ Այդպես մենք հասանք նրա տանը և բարձրացանք երկրորդ հարկ։ Ես մտածում էի, որ նա կվերցնի տետրերը, և ես կգնամ տուն։ Բայց նա ինձ հրավիրեց իր փոքրիկ, երկսենյականոց բնակարանը։ Մենք գիտեինք, որ նա ապրում էր իր քրոջ հետ, որ նույնպես ուսուցչուհի է և աշխատում է այլ դպրոցում, և զարմուհու հետ։ Տանը ոչ ոք չկար։
-Ճաշենք միասին․․․- ասաց նա այնպես, կարծես դա միշտ էլ տեղի է ունենում։
Ես անհարմար էի զգում, բայց թավշյա ձայնը և ժպիտը կախարդել էին ինձ։ Մենք ապուր կերանք հացի կտորով։ Չէ՞ որ 1945 թվականն էր, մարդիկ սով էին ապրում։ Նա էլ էր սով ապրում, և այդ կտոր հացը քարտերով տրվող նրա օրվա նորմայից էր։
Նա շնորհակալություն հայտնեց, որ օգնեցի իրեն տետրերը բերել։ Ապա գրապահարանից ընտրեց վրաց գրականության մասին մի հաստ գիրք, մակագրեց և նվիրեց ինձ։
-Շնորհակալություն, Վարո մորաքույր․․․, — ասում էր սիրտս, որ լի էր այս կնոջ հանդեպ անկեղծ սիրո զգացումով։ 
Թևածելով ես վազեցի տուն և անվերջ թերթում էի գիրքը, որտեղ իր ձեռագրով գրված էր․ «Իմ տաղանդավոր աշակերտին»։
Նա գիտեր, թե ինչպես ինձ պետք է սիրեր, որ փրկի։
Կարծում եմ՝ այդ օրը մայրս առաջին անգամ հավատաց, որ իր որդին ընդունակ է, և որ ամեն ինչ դեռ կորած չէ։ 

Ճշմարտության պահը 
Ողջ նախապատրաստական աշխատանքն արված էր։
Դասին նա բոլորին ստեղծագործական աշխատանք էր տվել, ինքը՝ առանձնացել պատուհանի մոտ ու բացել բանաստեղծությունների ժողովածուն։ Նա չէր պատրաստվում անվստահորեն անցնել շարքերի միջով և ստուգել, թե ով է գրում, ով՝ ոչ։ Չէր պատրաստվում ակնդետ հետևել իր հարմար դիրքից, թե արդյոք չե՞ն արտագրում։ Մեզանից յուրաքանչյուրը ցանկացած պահի կարող էր մոտենալ նրան և շշնջալով խորհրդակցել։ Եթե այնուամենայնիվ անհրաժեշտություն էր առաջանում մոտենալու որևէ մեկին, նա դա անում էր անաղմուկ, մոտենում էր ոտքերի ծայրերի վրա, որպեսզի չխախտի մեր ստեղծագործական ոգևորությունը։ Նա հարգում էր մեր ստեղծագործական աշխատանքը։
Ես պատկերացնում եմ ինչպես գրել շարադրությունը, ինչ մտքեր զարգացնել, ինչ պլանով։
Սկսում եմ գրել, տարվում եմ, խորասուզվում մտքերի մեջ։ Եվ երբ նա խոնարհվում է իմ ականջին, միայն այդ ժամանակ նայում եմ նրա դեմքին։
Այս անգամ նա ինձ չի շնորհում իմ սիրելի ժպիտը, նրա դեմքը տխուր է։ Խոնարհվում է՝ մոտենալով դեմքիս այնպես, որ իր ճերմակ մազերը դիպչում են իմ այտերին։ Ես օծանելիքի նուրբ բույր եմ զգում։ Նրա հագին կաթնագույն ատլասե բլուզ է՝ սադաֆե կոճակներով։ Բլուզի վրա հին արծաթե կրծքազարդ է ագուցված։ Նրա քնքուշ-տխուր աչքերը կլանում են ինձ։ Ինձ համար դժվար է դիմանալ այդ անհասկանալի տխրությանը։ Գլուխս կախում եմ։ Նրա շուրթերը դիպչում են իմ աջ ականջին և փոխանցում ողջ տխրությունը միանգամից դեպի հոգիս, դեպի սիրտս։
-Տղաս, — շշնջում է նա, — իմ հինգերը կարմրում են երկուսների կողքին։ Ի՞նչ անենք․․․
Նա գիտի, որ դրանից հետո ես շարադրությունը գրել չեմ կարողանա։ Բայց այդ սպասման պահին, որ կարող է տեղի ունենալ, մի՞թե դա կարևոր է։ Մանկավարժության մեջ ի՞նչ անուն տալ այդ արարքին, դա ի՞նչ մեթոդ է, միջոց, սկզբունք։
Դա անուն չունի։
Դրա համար, տասնամյակներ անց, ես այն մակավարժական ճշմարտության պահ կկոչեի։ Այդ ակնթարթներին, երբ աշակերտը հոգի է տալիս ուսուցչի համար, իսկ ուսուցչի իմաստնությունը զգում է, որ հենց այս պահին՝ ո՛չ ավելի շուտ, ո՛չ ավելի ուշ, հարկավոր է օգնել աշակերտին՝ շտկելու ուղին, կարող է դաստիարակչական հրաշք տեղի ունեալ։ Մանկավարժական ճշմարտության պահը կազմված է իր երկու կարևոր հանդիպումներից․ առաջինը՝ այդ պահը սկզբնավորվելու կանխազգացումը, երկրորդ՝ պահից օգտվելու արվեստը։ Այդ պահից դուրս արվեստը կարող է անպետք լինել, առանց արվեստի՝ ժամանակի ջրվեժը պահը անհետ կտանի։
Նա ինձանից պատասխան չի ակնկալում, նույքան անաղմուկ վերադառնում է պատուհանի մոտ, բայց գիրքն արդեն չի կարդում, նայում է երկնքին, գուցե աղոթում է հոգում։
Իսկ իմ հոգում պայթյուն է տեղի ունենում։
Ես փակում եմ գլուխս ձեռքերովս և սկսում եմ կամաց լաց լինել, որ կողքիս նստողը գլխի չընկնի, թե ինչ է եղել։
Ուսուցչուհուս հինգերը կարմրում են երկուսների կողքին։ Խնդիրը հինգերը չեն, այլ այն, որ դրանցում ուսուցչուհուս սերն է իմ հանդեպ։ Իսկ այդ երկուսները կարող են վնասել ամենաթանկը՝ այն Սիրը, որ ինձ բաժին է ընկել վերջին ամիսներին։
Ես ցավ եմ պատճառում ուսուցչուհուն, և ես ցավ եմ ապրում դրանից։
Ես ամաչում եմ Վարո Մորաքրոջից, որովհետև նա ամաչում է ինձ համար։
Ի՞նչ է հարկավոր անել, որ հինգերը չկարմրեն, որ պահեմ իմ հանդեպ սիրելի ուսուցչուհուս Սերը։
Հարկավոր է ոչնչացնել այդ երկուսները։
Իմ գիտակցությունը փոխվում է, զգում եմ պատասխանատվության խստությունը զոհված հորս առջև, հիվանդ մորս առջև, Մորաքույր Վարոյի առջև։
Իմ գիտակցությունը փոխվում էր, և այն փոխում էր իմ կյանքը։ Սկսում էի կիրառել այն ջանքերը, որոնք համաչափ էին սկզբունքների հետ․ քեզ՝ խեղդվողիդ, փրկօղակ էին տվել՝ Սեր, պահպանի՛ր այն հիմա։
Ես ապացուցում եմ, ինքս ինձ ներշնչում, որ իմ մեջ ընդունակություններ կան, և ամեն ինչ իմ ձեռքերում է։
Ես ուշադիր եմ բոլոր դասերին, շատ բան չեմ հասկանում, դրա համար սկսում եմ ձանձրացնել ուսուցիչներին, որ լրացուցիչ բացատրեն, խնդրում եմ ընկեր-համադասարանցիներիս, որոնք հաջողություններ ունեն գիտությունների մեջ, որ օգնեն ինձ։ Բայց քանի որ շատ բան միանգամից չեմ կարող հասկանալ, ապա անգիր եմ անում ֆորմուլաներն ու պարագրաֆները։
Բայց ահա ռուսաց լեզվի ուսուցչուհու հետ խնդիրներ կան․ նա տեսնել չի ուզում իմ ջանքերը։ Ընկերոջս մայրիկը, տեղեկանալով ռուսերենի հետ կապված իմ անօգնական վիճակից, առաջարկեց իր օգնությունը․ օգնում էր հասկանալ տեքստերը, կատարել քերականական վարժությունները։
Երկու-երեք ամիս հետո իմ դպրոցական «եղանակը» մի փոքր պարզվեց․ երկուսները քչացան, երեքներ երևացին, երբեմն էլ՝ չորսեր և հինգեր։
Իմ սիրելի ուսուցչուհին հետևում է, թե ինչպես եմ հասցնում, և ուրախանում է, ժպտում, խրախուսում։
Իսկ մի անգամ էլ նա խնդրում է ինձ ուղեկցել իրեն Ռուսթավելու թատրոն՝ ներկայացում դիտելու։
-Ես, — ասում է, — երկու տոմս ունեմ, զարմուհիս չի կարող ինձ հետ գալ, նա երաժշտության պարապմունք ունի, գուցե դո՞ւ գաս ինձ հետ։
Ահա այդ երեկո ես ամենագեղեցիկն էի կյանքում և սովորեցի լինել նրբագեղ։