Մանկավախության մասին

Բնագիրը

Տորտիլլա կրիան

24 ժ․

«Ես ինքս այդպիսին եմ եղել երեք հարյուր տարի առաջ», - երգում էր, ինչպես հայտնի է, Տորտիլլա կրիան։ Մենք էլ ձայնակցում էինք։

Բայց հետաքրքիր է՝ ո՞րն է այդ «այդպիսին»։ Ի՞նչ նկատի ունենք, երբ հիշատակում ենք երեխայությունը։ Այդպես հե՞շտ է պատասխանել այն հարցին, թե ինչ է կանացիությունը, առնականությունը, ծերությունը։ Եվ անգամ ավելի դժվար հասկացություններ՝ «ֆրանսիականությունը», «ռուսականությունը»։ Իսկ «երեխայությո՞ւնը»։ Այդ երգում խոսվում է վերջինիս մի քանի դրսևորումների մասին․ «Եղիր ուրախ, հանդուգն, աղմկոտ, կռվել է պետք, դե կռվի՛ր, երբեք հանգիստ մի՛ ունեցիր, լացի՛ր ու ծիծաղի՛ր անտեղի․․․»։

Եվ դրա կողքին՝ մեր մեծականը՝ «Առանց պատճառի ծիծաղը հիմարության նշան է», «Ինչ ես կոկորդիլոսի արցունքներ թափում», «Լպիրշություն մի՛ արա», «Հանգստացի՛ր վերջապես» և այսպես՝ շարունակ։ Ինչ լավ ենք կարողանում։ Մի կողմից երգել այսպես ուրախ, կարոտաբաղձ բազմիմաստությամբ, մյուս կողմից՝ ջանասիրաբար բացառել նման մանկական հատկանիշները հենց առաջին իսկ դրսևորման դեպքում։ Ինչո՞ւ։ Ի՞նչն է մեզ վախեցնում։ Ինչո՞ւ ենք մեզ այդպես պահում, ասես մենք, ի տարբերություն Տորտիլլա կրիայի, այդպիսին չենք եղել։ Մոռացե՞լ ենք։ Մեզ դո՞ւրս ենք մղել։

Ի՞նչ է երևում այս հայելու մեջ, որը մենք այդքան հաճախ փորձում ենք քողարկել սև կտորով։ Մեր չիրականացած հույսե՞րը։ Ազատությո՞ւնը, որ մենք ձեռքից բաց ենք թողել։ Ինքնաբուխ հումորի ընդունակությո՞ւնը։ Ընդհանրապես ինքնաբուխությո՞ւնը։

Հնարավորինս շուտ անջատել դա, հնարավորինս շուտ նրանց դարձնել մեզ նման՝ կշռադատող, ճշտապահ, ծանրակշիռ։ Հնարավորինս շուտ ներկայացրել երեխայությունը որպես մի բան, որից հարկավոր է փախչել, իսկ ավելի լավ է՝ ամաչել։

Կատարվածը կարելի է կոչել «մերկ թագավորի սինդրոմ»։ Հիշո՞ւմ եք Անդերսենին։ Հիշո՞ւմ եք երեխային, որ ճշմարտությունն էր ասում։ Գուցե նա՞ է խնդիրը։

Եթե մենք ավելորդ երեխայություն թույլ տանք նրանց, կարող են պատահաբար, ավելի ճիշտ՝ ձեռքի հետ՝ անգամ չնկատելով ասել մեզ ծանր ճշմարտությունը մեր մասին, մեր կյանքի մասին, իրենց՝ մեզ հետ կյանքի մասին։ Իրենց ի՞նչ մեր կարգավիճակը, մեր սովորովի կեցվածքները, մեր պաթոսը, էպոսը, լոգոսը։ Էլ ո՞վ կհամարձակվի այդպիսի անխիղճ ճշմատացիությամբ խոսել մեզ հետ։ Ո՞վ կհամարձակվի շփոթեցնել մեզ այդպես սեփական անմիջականությամբ։ Ո՞ւմ հարցը կարող է մեզ այնպիսի քարանձավներ նետել, որտեղից, վստահ ենք, ելք չկա պարզապես։ Դրանից չէ՞, որ դասատուները հաճախ կախվում են երեխայության անջատիչից՝ միաժամանակ ջանալով դրա փոխարեն միացնել «բոլորըլռենաչքերըդեպիգրատախտակը»։

Հասկանալի է՝ մանկավախության պատմությունը մեզանից չի սկսում։ Դարերի ընթացքում այն սերնդեսերունդ հյուսվել է վախերից, անհարմարությունից, մեծերի անօգնականությունից։ Հյուսել են։ Կտավ՝ թագավորի նոր հագուստի համար։ Ավելի ճիշտ՝ թագավոր-մեծահասակների համար։ Հենց այդ հագուստներով ենք մենք պճնվում, հետն էլ ժամանակ առ ժամանակ միմյանց առաջ գլուխ ենք գովում դրանց ձևվածքով ու արժեքով։ Եվ գաղտագողի չորս կողմը նայելով՝ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում հեռանում ենք մանկությունից, թե չէ, Աստված չանի, կլսենք այն բառերը, որոնցից մենք այնքան վախենում ենք։ Դե, դրանք էլի․ «Իսկ թագավորը մերկ է․․․»։

Եվ դուրս է գալիս, որ մանկավախերը ազգակից են շովինիստական կամ ռասիստական դրսևորումներին․ բոլոր այս դեպքերում մարդիկ մերժում կամ թույլ չեն տալիս մյուսներին (կնոջը, ռասային, ազգին և այլն) իրենք իրենց տեսակով լինելու և չեն ընդունում մյուսների իրավունքները։ Միայն մանկականության դեպքում, վախենամ, ամեն ինչ ավելի լուրջ է․ չէ՞ որ երեխան մինչև որոշակի պահը չի կարող պաշտպանել իրեն․ավելին՝ նա սովորույթի համաձայն համարում է, որ մեծերը ճիշտ են, բա ուրիշ ինչպե՞ս։ Եվ ստացվում է, որ նա դառնում է կրկնակի պատանդը ինչպես մեր հանդեպ ունեցած սեփական հավատի, այնպես էլ մեր ծնողական վախերի և բարդույթների։ Եվ նա կարող է մեծանալ՝ այդպես էլ չիմանալով իր՝ ինքը լինելու սեփական իրավունքի գոյության մասին, «ուրախ, հանդուգն, աղմկոտ լինելու» իրավունքի մասին։

Եվ կարող ենք նրան օգնել միայն մի ձևով․ կանգ առնել մի պահ և մտածել։ Մինչև նկատողություն անելը, մինչև նրա երգը ընդհատելը, պարը դադարեցնելը, մռայլեցնելը նրա առանց պատճառի ուրախությունը։ Կանգ առնենք, խորը շունչ քաշենք և զբաղվենք մեզանով։ Կներեք, որ ես նորից նույն բանի մասին եմ խոսում․․․

Հանկարծ մտածեցի, որ ընթերցողը սովորույթի ուժով կարող է փորձել ինձ հակահարված տալ՝ մի դաժան օրինակ բերելով, ասենք՝ «Իսկ եթե մենք գնում ենք փողոցով, և իմ երեխան դուրս է պրծնում ու վազում կարմիր լույսի տակո՞վ»։ Դե ինչ, քննարկենք այս «դժվարին» օրինակը։ Եթե մարդուն վտանգ է սպառնում (ցանկացած մեկի՝ սպիտակամորթի թե սևամորթի, տղամարդու թե կնոջ, երիտասարդի թե հասակավորի), մենք անպայման ջանում ենք նրան պաշտպանել և եթե անհրաժեշտ է, փրկել։ Դրա համար էլ «Կանգնեցնե՞լ երեխային, որ վազում է կարմիր լույսի տակով» հարցն անիմաստ է, չէ՞ որ դուք գիտեք պատասխանը։ Իհարկե կանգնեցնել։ Եվ զգուշացնել վտանգի մասին, բացատրել, թե որոնք են ճանապարհն անցնելու կանոնները, սակայն դրանով հանդերձ հիշել, որ նա երեխա է։ Եվ որ գոյություն ունեցող վտանգի նվազեցնելը մանկականության դրսևորումներից մեկն է։ Դրա համար էլ մենք անպայման, տեղ թողնելով երեխայի ինքնության համար, պետք է օգնենք նրան և պաշտպանենք։ Չէ՞ որ մեզ համար խնդիր չէ, օրինակ, ծերերին օգնելու անհրաժեշտությունը․ մենք անվերապահորեն ընդունում ենք ծերությունը որպես տարիքային դրսևորում։ Եվ չենք ձգտում փոխել մարդուն, այլ միայն ջանում ենք նրա կյանքն ավելի հարմարավետ դարձնել։ Ո՞րն է տարբերությունը։ Դե եկեք երեխաներին էլ հանգիստ մեծանալու հնարավորություն տանք, որ ճանաչեն աշխարհն իրենց բնորոշ ռիթմով ու տեմպով։

Իսկ ի՞նչ ասես այն իրավիճակների մասին, երբ մարդը երգում է փողոցում, թռչկոտում ու վազվզում։ Դուք ամաչում ենք նրա փոխարե՞ն։ Իսկ գուցե ուղղակի ինչ-որ բան ես հիշել, անկախ քեզանից։ Օրինակ՝ ինչպե՞ս էին հենց դրա համար զայրանում քեզ վրա։ Կամ աչքերդ պատահաբար նկատում են անցորդի չխրախուսող հայացքը։ Կամ, որ էլի լինում է, ուղղակի պատկերացրել ես այդպիսի հայացք։

Ոնց էլ պտտվում ես, նորից ստացվում է, որ պատասխանատվությունը մեզ վրա է։ Դա մեր զգացումներն են, մեր հիշողությունները, մեր երևակայությունները։ Ուրեմն՝ խնդիրը մեր մեջ է։

Այն մասին, թե ինչ է կարելի, ինչը՝ ոչ։

Ինչ ենք շարունակ երեխաների մասին խոսում։ Եկեք մի քիչ էլ ծնողների մասին խոսենք։ Մանավանդ որ իմ հարգելի ընթերցողներից ոմանք այդպես ուղղակիորեն այդ մասին հայտարարում են․ «Ի՞նչ եք շարունակ նրանց կողմից հանդես գալիս։ Իսկ մեր մասին ո՞վ պիտի մտածի։ Ծովակալ Իվան Ֆեոդորովիչ Կրուզենշտե՞յնը»։ Իսկապես, եկեք խոսենք ծնողներից։ Մանավանդ որ արգելքների և թույլատվությունների թեման համարյա ամբողջովին «ծնողական» է։ Չէ՞ որ մենք ենք տառապում ու փորձում պարզել, թե ինչն է կարելի, ինչը՝ ոչ, մենք ենք տանջվում հարցերից, թե այս կամ այն մեթոդը խորհուրդ տալիս ով է ճիշտ՝ հարևանուհի՞ն, տատի՞կը, թե՞ խելացի գիրքը․ մենք ինքներս ենք զայրանում մեզ վրա՝ ժամանակ առ ժամանակ դրսևորած ավելորդ խստության կամ հակառակը՝ ժամանկավոր թուլության համար․․․

Իրականում ինչո՞վ ենք մենք առաջնորդվում՝ պատասխանելով այս պարզ հարցին․ «Իսկ պաղպաղակ կարելի՞ է»։ Հասկանալի է, որ պատրաստի պատասխանը ակնհայտ է․ եթե խոսքը նախաճաշից առաջ տրվող պաղպաղակի մասին է, դա մի բան է, իսկ եթե հետո՝ մի այլ բան։ Ա՜խ, այնքան էլ վստահ չեմ։ Հաճախ եմ առիթ ունեցել տեսնելու, թե ծնողներն այդ հասարակ հարցին պատասխանելու համար ինչպես են հաճելի, մեղմ, բացսիրտ մարդուց աչքիս առաջ վերածվում դաստիարակության մեքենայի։ Ինձ թվում է, որ գործընթացը մոտավորապես այսպես է կառուցված․ ահա այսպես անհոգ ապրում էի, ամեն ինչ խաղաղ էր, և հանկարծ ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, որ ինձնից՝ ծնողիցս, պահանջվում է վայրի մոբիլիզացիա։ Իմ ծնողական պատասխանատվությունը արյան մեջ ադրենալինի նման (կամ հենց նրա հետ) բարձրանում է, և ես կտրուկ գործառույթ եմ ստանում․ ես պետք է որոշեմ։ Մարդկային բազում պարզ ցանկություններ, հասկացություններ, թուլություններ այդ պահին մղվում են երկրորդ պլան։ Լարվածությունն աճում է, գլխումս մի վայրկյանում սլանում են բոլոր «կողմ»-երն ու «դեմ»-երը, ես հայտնվում եմ ամենավայրի սթրեսի մեջ։ Եվ ահա այս ոչ հեշտ իրավիճակում ես պետք է պատասխան տամ։ Շանսը, որ այդ հարցի պատասխանը ճիշտ կլինի, հիսուն-հիսուն է։ Բայց դրանցից ո՞րն է ճիշտը, հետաքրքիր է։

Անկեղծ ասաած՝ ի՞նչ չի կարելի երեխաներին։ Չի՞ կարելի մատները խրել վարդակի մեջ։ Չի՞ կարելի թրջել ոտքերը։ Երկուսնե՞ր ստանալ։ Հայհոյե՞լ։ Քաղցր ուտե՞լ։ Որովհետև․․ Ի՞նչ։ Ի՞նչ է իրականում տեղի ունենում, եթե մարդը թրջում է ոտքերը։ Ոչինչ էլ տեղի չի ունենում։ Կարելի է թրջել ոտքերը։

Հատկապես եթե գիտես, թե ինչպես չորացնես գուլպաները։ Իսկ կարելի՞ է ձմռանը առանց գլխարկի քայլել։ Իհարկե, հատկապես եթե ինքդ հասկանում ես, թե երբ է ցուրտ քեզ համար (մայրիկը չի ասում, այլ դու ես զգում)։ Կարելի՞ է բղավել հասարակական տրանսպորտում։ Այն էլ ինչպե՜ս։ Բայց, կներեք, ինչո՞ւ բղավել։ (Չէ՞ որ կարելի է այս հարցը տալ, շատ հետքաքրիր է)։ Կարելի՞ է ուշ պառկել քնելու։ Իսկ ինչո՞ւ ոչ, եթե ես կարողանում եմ հասկանալ, թե երբ է քնելու ժամանակը։

Ինչպե՞ս մենք՝ ծնողներս, բռնենք այդ պահը, երբ սովորությունները, մոդելները, սեփական մանկությունը, հասարակությունը հրահրում են մեզ հավերժական կախվածության, որ նման է արկոհոլի և թմրանյութի։

Չէ՞ որ ծնողական հերթական թակարդի էությունն այն է, որ կիրառելով «կարելի է- չի կարելի» համակարգը՝ մենք ազատությունից զրկում ենք ոչ թե երեխաներին, այլ մեզ։ Պաղպաղակը է՛լ հանգիստ չես ուտի, հաճույքի համար չես կատաղի, բազմոցին էլ անհոգ չես պառկի։