Ռուստամ Կուրբատով

Միջին դպրոց: Դպրոց, որտեղ սովորողները կարող են քայլել դասերին և անել այն ամենը, ինչ իրենց հետաքրքիր է...

Սոլովեյչիկյան 13-րդ ընթերցումներից

Իր վարպետության դասը, որը նվիրված էր այնպիսի միջին դպրոցի կազմակերպմանը, որտեղ սովորողները կարող էին անել այն, ինչ հետաքրքիր է իրենց, Ռուստամ Կուրբատովը` «XXI դարի տապան» դպրոց-լիցեյի տնօրենը, սկսեց շվեյցարացի մանկավարժ Ադոլֆ Ֆերյերի խոսքով. «Եվ ստեղծեցին դպրոցն այնպես, ինչպես հրամայել էր սատանան: Երեխան սիրում է բնությունը, դրա համար էլ նրան պարփակեցին չորս պատի մեջ: Երեխային դուր է գալիս մտածել, որ իր աշխատանքն ինչ-որ իմաստ ունի, դրա համար էլ ամեն ինչ դասավորեցին այնպես, որ նրա ակտիվությունն անօգուտ լինի: Նա չի կարողանում առանց շարժման մնալ՝ նրան դատապարտեցին անշարժության: Նա սիրում է ձեռքերով աշխատել՝ նրան սկսեցին սովորեցնել տեսությամբ ու գաղափարներով: Սիրում է խոսել` հրամայեցին լռել: Ձգտում է հասկանալ՝ կարգադրեցին անգիր անել: Կուզեր ինքնուրույն որոնել գիտելիքը, բայց այն մատուցեցին պատրաստի վիճակում: Եվ այդ ժամանակ երեխաները սովորեցին այն, ինչ երբեք չէին կարող սովորել այլ պայմաններում: Սովորեցին ստել և կեղծել…»

Մեր առջև իսկական հակատիեզերքն է. արարման յոթ օրերը վերածվել են յոթ կործանիչ հանցանքների:

Ի դեպ, ցանկության դեպքում նույն տեքստում կարելի է գտնել նաև լավատեսական ծրագիր, եթե կարդանք յուրաքանչյուր արտահայտության միայն առաջին մասը: Պարզվում է` դպրոցը կարող է կատարյալ լինել: Իրականում երեխային դուր է գալիս գիտակցված գործելը, նա ուզում է հասկանալ և գիտելիքն ինքնուրույն փնտրել: Նշանակում է` առաջին խնդիրն է արթնացնել երեխայի հետաքրքրությունը: Բայց կարևորն արթնացումից հետո այդ հետաքրքրության հետ ինչ-որ բան անել կարողանալն է:

Մի քանի տարի առաջ, երբ «Տապան» դպրոցը նոր էր սկսել փոխվել, իրավիճակն այսպիսին էր. շաբաթը մի քանի ժամ մի  դասարանի երեխաները հավաքվում էին մեծ սենյակում և զբաղվում այն ամենով, ինչ հետաքրքրում էր իրենց: Մեկը ականջակալներով (որպեսզի չխանգարի մյուսներին) նոր պատմական կինոնկար էր դիտում, իսկ հետո նկարում` արտահայտելով իր վերաբերմունքը տեսածի վերաբերյալ: Մեկը հունական պատերազմների նյութերով սեղանի խաղ էր պատրաստում: Մեկը գիրք էր կարդում իր սիրելի կենդանիների կամ վիշապների մասին: Լինում էին նաև, ցավոք ոչ շատ, բարդ խնդիրներ լուծող կամ Գոգոլ կարդող ջանասերներ: Մանկավարժը չէր պարզում, թե ինչու է երեխան ուզում զբաղվել հատկապես այդ գործով: Կարևորվեց երեխայի ցանկությունն էր:

Շաբաթական այդ մի քանի ժամը մանկական հետաքրքրությունների անմիջական պատասխանն էր: Դրանք երեխային դպրոցի այլ զգացողություն էին տալիս. վայր, որտեղ քեզ չեն ստիպում ինչ-որ բան անել, այլ ընդհակառակը՝ թույլ են տալիս անել այն, ինչ ցանկանում ես: Իհարկե, բոլորին չէ, որ ազատության այդ ժամերը հեշտ էին տրվում: Լինում էին նաև հիստերիաներ.

- Ես այլևս այսպես չեմ կարող: Ասեք` ինչ պետք է անեմ, և ես կանեմ: Ախր ձեր այդ ազատությամբ բուհ չենք ընդունվի:

Եվ բուհի մասին խոսողները սովորում էին հինգերորդ դասարանում միայն…

Երեխաներին շաբաթը մի քանի ժամ իրենց իրական ցանկություններին հետևելու հնարավորություն տալով` խախտում էինք օրենքը՝ կրճատելով պետության կողմից նախատեսված պարտադիր առարկաների համար սահմանված ժամաքանակը: Այդ պատճառով, չնայած սովորողների և դասավանդողների խանդավառությանը (այդ ազատ ժամերը դարձան երեխաների ամենավառ տպավորություններն ամբողջ կյանքի համար), վերաորակավորումից առաջ դպրոցն ստիպված եղավ դիրքերը զիջել` վերադառնալով դասացուցակով նախատեսված դասաժամերին: Բայց ստացած ազատության փորձի շնորհիվ դասերը փոխվել են:

Այսօր դպրոցում գործում են արհեստանոցներ: Դա  առարկայական յոթ դասերի շարք է, որոնց ընթացքում սովորողն ինչ-որ նախագիծ է իրականացնում, ինչ-որ խնդիր է լուծում: Շարքն իր մեջ ներառում է գործարկում (սովորողներին պետք է հետաքրքրել), անհատական և խմբային աշխատանքներ: Այդ ամենը եզրափակվում է ուրիշներին արդյունքի պարտադիր ցուցադրությամբ:
Ինչո՞վ է նման աշխատանքը տարբերվում այն նախագծային աշխատանքից, որն այսպես թե այնպես կատարվում է շատ դպրոցներում: Առաջին հերթին նրանով, որ աշխատում է ամբողջ դասարանը` բոլոր սովորողները, ոչ թե ընտրյալ երեխաների մի խումբ: Աշխատում են դասի ընթացքում և ոչ թե դասից հետո (ֆակուլտատիվ, խմբակ…):

Կարելի է մեր արհեստանոցների և սովորական դասերի յոթ տարբերություն ձևակերպել: Առաջին՝ հիմնական նպատակը ոչ թե ծրագիրն անցնելն է, այլ նախագծի իրագործումը, գաղափարի իրականացումը: Ենթադրենք տրված թեման է` նախնադարյան հասարակությունը: Ի՞նչը կգրավի դասարանին: Միշտ չէ, որ սովորողներն են հարց տալիս: Մանկավարժը պետք է կարողանա շարժել ընդհանուրի հետաքրքրությունը: Փորձենք պարզել, թե ինչպես էին նախնադարյան մարդիկ դաստիարակում իրենց երեխաներին: Պատժո՞ւմ էին: Ո՞ր տարիքից: Պե՞տք է արդյոք երեխային խոսել սովորեցնել կամ ընդհանրապես ինչ-որ բան հատուկ սովորեցնել: Գուցե երեխան ինքը յուրացնի այն ամենը, ինչ իրեն կյանքում պետք է: Միաժամանակ մտովի պարզի, թե կյանքն ինչպիսին էր առաջ: Գործողությունների բավական գրավիչ սյուժե է տասամյա երեխաների համար:
Նախագծի արդյունքը նախնիների փորձի շարադրանքով և իրենց՝ սիրելիների, հետագա դաստիարակությանը վերաբերող խորհուրդներով նամակներն են սեփական ծնողներին:

Երկրորդ առանձնահատկությունը` ուսուցիչը համարյա ոչինչ չի բացատրում: Միայն մտորման նյութ է առաջադրում, հրահրում ինքնուրույն հետազոտության: Իսկ հետո որոնման տարածքը հարստացնում «գիտելիքի տարբեր աղբյուրներով»` գրքերով, կինոնկարներով, հավաքածուներով… 
Հետո՝ ուսուցիչը հարցում չի անում, որպեսզի ստուգի տնային առաջադրանքների կատարումը ու գնահատական նշանակի: Նա երկու կողմին էլ հավասարապես հետաքրքրող հարցեր է տալիս` ինչո՞ւ ինչպե՞ս, հրահրում մանկական «ինչպես»-ն ու «ինչու»-ն: Շարքն ավարտվում է ոչ թե ստուգողական աշխատանքով, այլ այցելություն-արշավանքով այլ դասարան՝ տարիքով ավելի ցածր են կամ ավելի բարձր՝ նախագծի արդյունքները ներկայացնելու:

Ուսուցիչներն հաճախ ասում են հյուրերին և իրար, որ դպրոցն իրականում երկու բանով է ապրում` յուրաքանչյուր ուրբաթ տրվող խմորի մեջ դրված նրբերշիկներով և ամենամսյա այցելություն-արշավանքներով: Հենց դրա համար երեխաներն առավոտյան պատրաստ են թողնել իրենց տաքուկ անկողիններն ու վազել դպրոց:

Հաջորդ առանցքային տարբերությունները` երեխաներն արհեստանոցում քայլում և զրուցում են: Դասաժամը բաժանվում է երեք մասի` տասը րոպե բոլորը լսում են ուսուցչին (սա արդեն օրինական ժամանակ է, և հաստատ ուշադիր լսում են), այնուհետև խմբային աշխատանք է, երբ կարող են շփվել, շարժվել, խոսել (մոտենալ դասընկերոջը, գրադարան գնալ): Դասն ավարտվում է անհատական աշխատանքով, որի համար պահանջվում է լռություն, կենտրոնացում:

Վերջին երկու առանձնահատկություններն են գնահատանիշների բացակայությունը և իշխանության փոխանցումն ուսուցչից սովորողներին (որոշ աստիճանի): «Տապան» դպրոցի կողմից առաջարկվող տարբերակն այնքան էլ արմատական չէ, բայց կենսունակ և իրատեսական է: Դա դասաժամերի ստանդարտ ցանցի ներսում կրթության բովանդակությունը փոխելու հնարավորություն է:

Կուրբատովի գործընկերները` «Տապանի» մանկավարժներ աշխարհագրության ուսուցչուհի Աննա Գարբուզենկոն, խոսքի մշակույթի դասավանդող Անաստասիա Չայկովսկայան, գերմաներենի ուսուցչուհի և դպրոցի փոխտնօրեն Նատալիա Խրուշը, պատմաբան Ալեքսանդր Գրեբենկինը, պատմում էին, թե ինչպես են իրենց առարկայական դասերին իրականացնում համադպրոցական հայեցակարգը:

Դասախոսությունը վարեցին Ռուստամ Կուրբատովը` «XXI դարի տապան» դպրոց-լիցեյի տնօրենը, և դպրոցի ուսուցիչները:

Պատասխաններ դասավանդողների առաջադրած հարցադրումներին…
- Հնարավո՞ր է արդյոք Ձեր դպրոցում սեմինար կազմակերպել այլ կրթական հաստատությունների հետաքրքրվող դասավանդողների համար:

- Իհարկե, այդ մասին կպայմանավորվենք:  Սակայն հիմա էլ, առանց սպասելու կազմակերպական խնդիրների լուծմանը, կարելի է ոչ մեծ հարցեր քննարկել մեր դպրոցի էլեկտրոնային կայքում՝ «Ամսագրեր հոգնած ուսուցիչների համար» հատուկ բաժնում (http://school.covcheg.org/), Педсовет.org կայքի իմ անձնական «Դպրոց Թոմ Սոյերի և Երկարագուլպա Պեպիի համար» բլոգում (http://kurbatov.pedsovet.org/):

- Ե՞րբ եք սովորողներին բարոյա-հոգեբանական կողմնորոշիչներ ներարկում: Ինչպե՞ս եք վարում դաստիարակչական աշխատանքը:

- Կյանքը ճիշտ կազմակերպելու դեպքում ոչ մի առանձին դաստիարակություն էլ պետք չէ: Իսկ եթե երեխաների ազատությունը մշտապես ճնշվում է, այդ նրանք բոլոր դեպքերում անդաստիարակ և ագրեսիվ կմեծանան:

- Ձեր դպրոցում պատիժների համակարգ կա՞: Պատիժները երեխաների հետ քննարկվո՞ւմ են:

- Դպրոցում արդարների խորհուրդ կա: Նա քննարկում է միայն էական «մեղքերը»: Ամենամեծ պատիժը մեկ օրով դպրոց հաճախելուց զրկելն է:

- Հարց դպրոցի ուսուցիչներին: Ձեր մասնագիտական զարգացման գործում ի՞նչ դեր ունի տնօրինությունը:

- Երեխաներին կատարելության «սադրում» են ուսուցիչները, իսկ մեզ համար այդ դերն ստանձնել է նախ և առաժջ դպրոցի տնօրենը: Նրա առաջադեմ հայացքները, «նորարարական» առաջարկությունները զարմացնում են (ո՛նց առաջ չէինք մտածել), երբեմն անգամ զայրացնում են (ո´չ մի դեպքում): Անվերջանալի քննարկումներ (այդպես ծնունդ են առնում ոչ թե ճշմարիտը, այլ ընդհանուր լեզուն, փոխըմբռնումը), տարբերակների փորձարկում, արդյունքների համեմատում, հաղթանակների և պարտությունների փորձի քննարկում. հենց սա էլ հավանաբար երեխաների ճանաչողական հետաքրքրության և մանկավարժների մասնագիտական հետաքրքրության վրա հիմնված դպրոցն է:  

Գրի է առել Լյուդմիլա Պեչատնիկովան:

Թարգմանեց Մարգարիտ Սարգսյանը