Մանկական ազատությունների մեծ խարտիան

Մանկավարժական գիտությունների դոկտոր Իրինա Դեմակովան պատմում է պայմանագրային հարաբերությունների միջավայրում մեծահասակների և երեխաների համագործակցության մասին:

Մեր մանկավարժական միջոցների զինանոցն ըստ էության հարուստ չէ: Երկու հիմնական ձևակերպում կա` արգել և թույլ տալ: Որոշ մեծահասակներ՝ ծնողներ, մանկավարժներ, ավելի բարեսիրտ են, պատրաստ են թույլ տալու: Մյուսները դաժան են. «Չի կարելի, և չենք քննարկում»:

Եվ երբեմն մտքներովս էլ չի անցնում, որ ուրիշ մոտեցումներ էլ կան: Փոխադարձ պայմանավորվածության ճանապարհը. երկար, ոչ հեշտ, սակայն, հավանաբար, ամենաարդյունավետ ճանապարհն է:

Ձեզ համար և ձեզ հետ

«Առանց երեխաների ոչինչ չի կարող կառուցվել»,- գրել է Յանուշ Կորչակը: Ցավոք սրտի, շատ չեն այն մանկավարժները, որոնք իսկապես այդ կարծիքին են:

Մեծահասակները վարժվել են մեկ այլ ձևակերպման. «Երեխաներ, ձե´զ համար ենք անում»: Բայց, ցավոք, հաճախ ոչինչ չի ստացվում: Հենց այն պատճառով չի ստացվում, որ «դա ձեզ համար ենք անում», ոչ թե ձեզ հետ միասին: Իհարկե, «համար» անելը նույնպես դժվար է, բայց միասին՝ անհամեմատ ավելի դժվար է: Այդ մասին արդեն շատ գրքեր են գրված, ըստ էության, համաշխարհային հումանիստ մանկավարժների բոլոր աշխատությունները:

Եվ դպրոցում, ճամբարում, մանկամեծական ցանկացած համակեցության մեջ ինչքա՛ն բան կարելի է անել, եթե երեխաների հետ անենք, այսինքն` խելամիտ:

Մանկավարժի մեջ, ըստ Կորչակի, կարծես երեք մարդ է ապրում` բռնակալը, կարիերիստը և խելամիտ դաստիարակը: Ինքներս մեզ խոստովանենք դա և աշխատենք այնպես, որ խելամիտ դաստիարակը մի քիչ ավելի շատ լինի, քան մյուսները:
 
Համատեղ գործունեության սկզբունքները

Համատեղ գործունեությունն ուսուցչի ինչի՞ն է պետք: Դա սեփական անձի պահանջվածության անգնահատելի զգացողություն է տալիս. ես հետաքրքիր եմ երեխաների համար, կարող եմ օգնել, որովհետև հասկանում եմ, զգում եմ, թե նրանց ինչ է պետք, որովհետև նրանք կընդունեն իմ օգնությունը:

Այդպիսի համատեղ գործունեության մեջ ընդհանուր օրինաչափություններ կան, որոնք մանկավարժը բոլորին լսելի հռչակել պարտավոր չէ, հատկապես փոքրատարիք սաներին, որոնք, սակայն, պարտավոր է միշտ հիշել.

1. Մանկության՝ ինքնին արժեք լինելու ընդունում: Այդ տարիներին է, որ, ըստ Կորչակի, «աճի դժվարին աշխատանք» է կատարվում: Մանկավարժի համար կարևոր է այդ աճի գաղտիքները գիտակցելը: Եթե այդ գաղտնիքի բանալին ունես, կարող ես հաջողակ լինել: Եթե ոչ, ուրեմն սպասելու հարկ էլ չկա:

2.Երեխայի իրավունքի ընդունում՝ սկսած մահանալու իրավունքից, որ Կորչակն է գրանցել: Դա ի՞նչ սարսափելի իրավունք է: Անձի ընտրության բացարձակ ազատության ընդունում: Իսկ որտեղ ընտրություն կա, այնտեղ կարող է նաև պայմանավորվածություն լինել:

Կորչակն իսկապես երեխաների հետ շատ էր զրուցում տարբեր թեմաներով, այդ թվում՝ մահվան: Նրա սաներից մեկը դժբախտ սիրո պատճառով պատրաստվում էր վերջ տալու իր կյանքին: «Այդպիսի մարդը, ինչպիսին դու ես, կնոջ պատճառով չի կարող վերջ տալ իր կյանքին»,- ասել է Կորչակը՝ դրանով ընդգծելով զրուցակցի հասունությունը և նրան հուզող խնդրի լրջության ընդունումը:

- Իսկ դուք երբևէ մտածե՞լ եք ինքնասպանության մասին,- հարցրել է հուսահատված դեռահասը: Շատերը մանկավարժական  նկատառումներով կասեին՝ երբեք:

- Շատ անգամ,- պատասխանել է Կորչակը:- Այդ մասին մայրիկիս մահվանից հետո էի մտածում, բայց ես չէի ուզում, որ փոքր քույրս ապրի այդ ամենը:

Կորչակի կարծիքով երեխան գաղտնիքի, սեփականության, խաղի իրավունք ունի, իր էության դրական կողմերը ցուցադրելու և վատը թաքցնելու իրավունք: Իսկ այդ ամենն ինչպե՞ս անի առանց մեծահասակի օգնության:

Պայմանագրի հիմքը բոլորի կողմից ընդունված և բոլորին բացատրված ընդհանուր գաղափարախոսությունն է: Ասում են՝ հիմա մեր կրթության մեջ ընդհանուր գաղափարախոսություն չկա: Իսկ հումանիզացինա՞ն: Երեխաների և սեփական կյանքի մարդկայնացումը, արժանապատվության դաստիարակման պայմանների ստեղծումը: Միայն այդ պայմաններում մյուս սկզբունքները ևս կարող են գործել:

Նախաձեռնող մանկավարժ

Շատ տարիներ առաջ շատ դժվար մի դասարանի դասղեկ էի: Դպրոցում չսիրված չբացահայտված մի դասարանի, որ այդ կարգավիճակով էլ հեռանալու էր դպրոցից: Երեխաները ոչինչ չէին ուզում քննարկել: Այդ ժամանակ ես շտեմարանային մի գորշ գիրք էի գնել: Նրանց առաջարկեցի իրենց ուսուցիչներին հրաժեշտի նամակներ գրել: Առաջին նամակը ինքս գրեցի: Հետո ևս մի քանիսը` ուսուցիչների մասին, որոնք այդ երեխաներին ընդհանրապես չէին հետաքրքրում, որոնց նրանք իրականում չգիտեին, ինչպես և ուսուցիչները՝ երեխաներին: Ի պատասխան լռություն էր: Այդ ժամանակ գնացի ուրիշ դասավանդողների մոտ՝ խնդրելով, որ իրենց աշակերտներին նամակ գրեն: Ուսուցիչները մերժեցին. ինչի՞ համար: Իսկ հետո այնուամենայնիվ համաձայնեցին: Շտեմարան-գիրքն այդ ողջ ընթացքում իմ սեղանին էր և քիչ-քիչ ավելի անհրաժեշտ էր դառնում, որովհետև աշակերտները կամաց-կամաց սկսում էին կարդալ: Հետո սկսեցին գրել՝ իրենց մասին պատմել, համադասարանցիների և ուսուցիչների հետ երկխոսության մեջ մտնել: Այդպես մինչև դպրոցի վերջը գրեցինք: Երբ ավարտական երեկոյի նախօրեին երեխաներին վերջին նամակն էի գրում, հասկացա, որ ինքս էլ սիրում եմ նրանց:

Ուսուցիչը շատ բան պիտի հորինի: Հաճախ ասում ենք՝ եկեք այս կամ այն բանն անենք: Իսկ մեր առաջարկությունները երեխաներին չեն հետաքրքրում: Հարկավոր է գտնել, թե երեխաներին իսկապես ինչ է պետք, նախաձեռնություն ցուցաբերել, ցանկություն առաջացնել՝ հավատալով, որ տարիներ անց այդ ընդհանուր հետաքրքրությունը կարձագանքի:

Բազմազանություն և մշտականություն

Նպատակին հասնելու համար պարտադիր չէ ամբողջ ավանդականից հրաժարվել՝ կա´մ ընդհանուր գործողություն, կա´մ անհատական զրույց: Ե´վ մեկի, և´ մյուսի համար կարելի է տեղ գտնել: Ընդհանրապես խելացի մանկավարժության մեջ դոգմատիզմը տեղ չունի: Կրթության մեջ ազատությունը և դեմոկրատիան միշտ հարաբերական են: Ազատ դպրոցը միշտ էլ հարաբերականորեն է ազատ: Դեմոկրատականը` հարաբերականորեն դեմոկրատական: Ի՞նչ է դպրոցում ազատությունը: Գուցե ուղղակի պայմանագիր այն մասին, թե ինչպես ենք ապրելու միասին:

Դե, հիմա բոլորն են ուսուցման ընթացքում երեխայի սուբյեկտ լինելու մասին խոսում: Հիանալի է: Բայց եթե որպես ձեր գործի գիտակ, փորձառու մարդ՝ երեխաներին ինչ-որ բան եք սովորեցնում, նրանց վրա ազդում, նրանք այդ պահին ձեր մանկավարժական գործունեության առարկան են դառնում: Եվ դա նույնպես անհրաժեշտ է:

Փոքր ազատ դասարան

Ամերիկյան մի հսկայական դպրոցում ինձ ցույց տվեցին իրենց միակ փոքր ազատ ժողովրդավարական դասարանը: Այնտեղ սովորում էին երեխաներ, որոնք ձևակերպել էին, թե ինչ են իրենք պահանջում ուսուցիչներից: Եվ աշխատում էին ուսուցիչներ, որոնք ձևակերպել էին, թե երեխաներից ինչ են ուզում: Ամբողջ սենյակում կախված էին թղթեր՝ փոխադարձ պահանջներով: Երեխաներն ուզում էին, որ «ոչ ոք չգոռար», «նախօրոք հայտնեին ստուգողականների մասին»: Այսինքն՝ երեխաները հուզական կայունություն էին ուզում: Նրանց համար կարևոր էր գիտակցել, որ իրենց ընդունում ու հարգում են, ո´չ գոռգոռոցով են վիրավորում, ո´չ էլ ծույլերին բռնացնելու նպատակով տրվող անսպասելի ստուգողական առաջադրանքներով: Ուսուցիչներն ըստ էության նույն բանն էին խնդրում՝ «մեզ մի´ նյարդայնացրեք», «դասին անհրաժեշտ բաները բերե´ք», «արտագրե´ք այն, ինչ գրատախտակին գրված է»: Ով չէր արտագրում, սովորում և աշխատում էր ուրիշ դասարանում: Դա մի փոքրիկ դասարան էր: Ամբողջ մեծ դպրոցում:

Պայմանագիրը խախտելու մասին

Տարօրինակ բան է՝ խելամիտ մանկավարժության մեջ ոչ մի պայմանագիր ամբողջությամբ չի իրականացվում: Նշանակում է՝ ի հայտ է գալիս խնդրահարույց իրավիճակը քննարկելու, նոր պայմանագիր կնքելու հնարավորություն: Դա նորից պետք է խախտվի:

Դա ի՞նչ է: Դա մանկավարժի դաստիարակչական աշխատանքն է:

Երեխաների հետ այս կամ այն առիթով պայմանագիր կնքելով` մենք պարտավոր ենք միշտ ելնել անվտանգության ըմբռնումից և մեր պահանջները դպրոցի իրական կյանքի հետ պիտի հարմարեցնենք: Աշակերտներին ասում ենք՝ դասամիջոցին միջանցքներում մի´ վազվզեք: Բայց նրանք, միևնույն է, վազելու են: Այդ ժամանակ ասում ենք՝ վազե´ք, բայց ոչ այդքան արագ: Ուրիշ երեխաների մի´ բախվեք:

Կորչակը սիրում էր գրազ գալ երեխաների հետ.

- Գրազ գանք, որ ավելի քիչ չես կռվի, քան այսօր:

- Քիչ կկռվեմ:

Պայմանը չէր վերաբերում նրան, որ ընդհանրապես չկռվեն: Կորչակը հասկանում էր, որ դա անհնար է: Դրա համար էլ առաջարկում էր կռվել ոչ հաճախ, ոչ ցավոտ:

Հետո ինչպե՞ս ստուգենք՝ արդյոք երեխան սկսեց ավելի քիչ կռվել: Ոչ մի կերպ: Ուղղակի աշակերտը կիմանա, որ իր խնդիրը մանկավարժին հետաքրքրում է:

Կորչակից եկող մի սկզբունք ևս՝ ներումը: Եթե չես ներել, էլ ինչպե՞ս եք հարաբերվելու: Ներել ես, ուրեմն կա երկխոսությունը շարունակելու հնարավորություն:

Երկխոսությունը հատուկ համատեղ գործունեություն է, ծագող բոլոր խնդիրների քննարկում երեխաների հետ, որպեսզի նրանք մեզ հետ, իրար հետ ամեն ինչ քննարկել ցանկանան և սովորեն:

Հնարավոր է, որ ինչ-որ մեկը պայմանավորվածությունը չպահի, և դա ընդհանուր խնդիր դառնա: Ոչ արտակարգ դրություն, բայց խնդիր: Այդ խնդիրը հնարավոր է լուծել՝ փոխելով պայմանները, որոնք մի երեխայի կամ ամբողջ հավաքանու նորմալ կյանքին խանգարում են: Երբեմն հաջողվում է հասկանալ, թե «պայման խախտողն» ինչ է ուզում, նրա ցանկություններին ընդառաջ գնալ: Պայմանագրի բոլոր փոփոխությունները հավաքանու, այլ ուսուցիչների հետ արժե քննարկել:

Եթե բազում փորձերից և զրույցներից հետո երեխան առաջվա պես ի վիճակի չէ ընդունելու պայմանագրի պայմանները, հաճախ ստիպված ես լինում բաժանվել, որպեսզի մյուս երեխաներին հանգիստ ապրելու հնարավորություն տաս: Կորչակի հայտնի դատական օրենսգրքում մի հոդված կա՝ հեռացման մասին: Եվ նրա համարյա երեսուն տարվա աշխատանքի ընթացքում դա գործադրվել է մեկ անգամ:

Կորչակն ընդգծում էր, որ երեխաներին իդեալականացնել չարժե: Նրանց մեջ, ինչպես և մեզանում, վատ մարդիկ կան:

Ցանկացած հանրության կյանքում ճգնաժամեր, անկումներ լինում են, երբ բոլոր պայմանավորվածություններն ու կարծես բոլոր նպատակները փլուզվում են: Այդ ճգնաժամի համար երեխաներն ակամա մեղադրում են մանկավարժին: Իսկ նրա խնդիրն այնպիսի ընդհանուր գործունեություն գտնելն է, որն անկումից հետո կօգնի ոտքի կանգնելու:

Իսկ հանրույթից անկախ կարելի՞ է լինել: Եվ երեխաների հետ պայմանավորվածությունները շարել՝ ուշադրություն չդարձնելով դրսի, երբեմն վիրավորական ու ոչ խելամիտ պահանջներին: Մինչև որոշ աստիճանը: Կորչակն իր Մանկան տան ներքին օրենքները նույնիսկ գետտոյի պայմաններում էր պահպանում. թատրոնը, խմբակներն աշխատում էին, սահմանադրությունն ու դատարանը գործում էին:

Իհարկե, երբ հանրույթի հետ պայմանավորվել չենք կարող, մանկավարժը ճշմարտությունն ասելու իրավունք ունի: Նա կարող է անկեղծորեն հայտարարել, որ տվյալ իրավիճակում պայմանավորվելն անհնար է:

Իրավունքները պարտականություններով են ամրանում: Երեխաների հետ հաճախ հենց դրանցից ենք խոսում: Այստեղ կարևոր է հավասարակշռությունը, չափը: Ինչպիսի՞: Դա անհատական է: Սկզբում և´ իրավունքների, և´ պարտականությունների մասին կանոններ շատ կունենաք: Դրանք աստիճանաբար կպակասեն, և ամենակարևորները կմնան: Դրանք, միևնույն է, ամեն տարի փոխվելու են: Ժամանակն է փոխվում, երեխաներն են փոխվում, փոխվում ենք մենք: Կենդանի ամեն ինչ փոխվում է: Պայմանագիրն այլևս չի գործո՞ւմ: Եկեք այլ բան մտածենք:

Համաձայնությունն անհնա՞ր է

Կան բաներ, որ մեզ համար դժվար է ընդունել` օտար մշակույթը, օտար սկզբունքները: Պատահում է` պայմանավորվել չի լինում: Ասում եմ. «Այս մասին տարբեր կերպ ենք մտածում»: Եվ խնդիրը առկախվում է: Կողմերը կարծես դադար են առնում: Իհարկե, ձգտում ենք հարգել զրուցակցի կարծիքը: Բայց չէ՞ որ իսկապես դժվար է այլ կերպ մտածել սկսելը: Նշանակում է` առայժմ հանդուրժում ենք տարակարծությունը: Ձգտում ենք չխախտել ուրիշների օրենքները: Սակայն ժամանակ առ ժամանակ, ըստ իրավիճակի, լեզվի ծայրին համարյա ծիծաղելի մի ձևակերպում է առաջանում՝ ցանկանու՞մ եք այս մասին խոսել: Եվ դա գործում է: Խոսակցությունը նորից ու նորից թարմանում է: Եթե մանկավարժության մեջ խնդիրը քննարկելու պատրաստ չես, կյանքում էլ ոչինչ չի փոխվի: Հրաշքներ չեն լինում:
 
Գիտելիքից և գնահատականից կարևորը

Այս տարի ինձ հասու դարձավ այդպիսի համատեղ գործունեության, իսկապես խելամիտ մանկավարժության պատկերը: Լրացավ «Մեր տունը» ճամբարի տասնհինգ տարին, որն այդպես է կոչվել ի պատիվ վարշավյան մանկատան, որի կյանքում դեր է ունեցել Յանուշ Կորչակը: Նշանավոր տարելից է: Եվ ճամբարի ծննդյան օրը բոլորը՝ և´ մեծերը, և´ փոքրերը, միասին հավաքվեցին, մի րոպե նստեցին, և յուրաքանչյուրը թղթիկի վրա գրեց մեկ երազանք: Մեկը: Դա դժվար է: Մենք երազանքներ շատ ունենք: Ամենակարևոր երազանքով թերթիկը փուչիկների մեջ դրեցինք, որոնք հելիումով էին լցված: Պատկերացրեք պայծառ երկինք, փայլփլուն թելեր, գույնզգույն փուչիկներ, և ամեն մեկում՝ երազանք: Իսկ հետո անհրաժեշտ է գտնել այն ընկերոջը, որին կուզես ասել երազանքդ, և մոտենալ նրան: Եվ այդ պահին տեսա, թե ինչպես երեխաները վազեցին մեծերի մոտ: Ջոկատավարներն ու երեխաները կանգնել էին կողք կողքի: Բոլորը միաժամանակ բաց թողեցին փուչիկները: Փուչիկները թռան ու հեռացան հեռու՝ դեպի վեր: Եվ դա այնքա¯ն գեղեցիկ էր:

Կապույտ երկնքում թռչող այդ բազմագույն փուչիկներում ինձ համար մարմնավորվել էր համատեղ գործունեության երջանկության մասին երազանքը: Եվ ես մտածեցի, որ երջանկությունը հնարավոր է: Եվ ոչ միայն ճամբարում, այլ նաև դպրոցում: Ուղղակի նրան կարևորություն չեն տալիս՝ համարելով, որ կարևոր ուրիշ շատ բաներ կան՝ գնահատականները, գիտելիքները: Դա տեղի է ունենում մեր մասնագիտության իմաստը պարզունակացնելու պատճառով: Համատեղ գործունեության երջանկությունը միակն է, որ երեխաների հիշողության մեջ մնում է բոլոր դպրոցական դասերից: Խելացի և ուրախ մեծահասակների հետ ինքնիրագործվելու երջակությունը:

Թարգմանեցին մանկավարժական քոլեջի 1-ին կուրսի ուսանողները