Գրական քննադատությունը՝ որպես ընթերցանության գործընթաց

Մերաբ Մամարդաշվիլի

( «Գրականությունն ու գրական-գեղարվեստական քննադատությունը փիլիսոփայության և հասարակագիտության համատեքստում» թեմայով «կլոր սեղանի» ելույթը։ Հրատարակվել է  "ВФ". М., 1984, № 2, с. 99-102.)

Ես ուզում եմ ներկայացնել գրական քննադատություն կոչվածի վերաբերյալ անձնական տպավորություններս (նկատի ունեմ, իհարկե, փիլիսոփայի տպավորությունները): Վերջ ի վերջո և՛ փիլիսոփայությունը, և՛ ցանկացած այլ գրական տեքստ, արվեստի տեքստ հանգում է կենսական հարցերին, այսինքն՝ սիրուն, մահվանը, գոյության իմաստին ու արժանապատվությանը, այն ամենին, ինչը մենք իրապես ապրում ենք կյանքում ու սպասում կյանքից և, ակնհայտ է, մենք ընթերցում ենք  այն, ինչը մոտ է մեր հոգեկան փորձին: Այն, ինչը չի դիպչում մեր հոգուն, մեզ համար գրականություն չէ: Գրականության ինչ- որ հատվածներ մեզ համար փակ են ուղղակի այն պատճառով, որ դրանք, երևի, չեն համընկնում մեր կյանքի ուղու և ամենագլխավոր գործընթացի՝ սեփական անձի բացահայտման հետ այն բանում, ինչի մասին հուշում է ընթերցանությունից ստացած տպավորությունը: Եվ դրան, երևի, գրական քննադատը չպիտի դիպչի:

Եթե մենք կարդացածի մեջ մեզ չճանաչեցինք, ապա այն մեզ համար դատարկ է և հավանաբար այդ դեպքում չպետք է հաշիվ պահանջենք գրական քննադատության տերմիններով և գրական քննադատությունն էլ չի կարող գոյություն ունենալ այն ամենի վերաբերյալ, ինչը քննադատին խորթ է և սրտին չի դիպել: Չէ՞ որ նա չի կարող տեքստի մեկնաբանություն անել այնպես, որ ինքն էլ կատարելագործվելով՝ ընդլայնի և՛ գրքի, և՛ նրա ընթերցողների փորձը:

Ինձ ապշեցրեց մի այդպիսի հանդիպում՝ գրող Մարսել Պրուստի հետ հանդիպումը, որը միաժամանակ երկու առավելություն ունի՝ և՛ հանճարեղ է, և՛ ժամանակակից, այսինքն՝ XX դարի գրող է՝ մեր և այդ դարի մարդու փորձին, մեր փորձին ավելի մոտ: Գլխավորն այն է, որ Պրուստի տեքստում պարզ երևում է մարդու ուղին: Իսկ «ուղին», ըստ էության, եթե բառը վերցնենք մեծատառով, ճանապարհ է, որով մարդը դուրս է գալիս ինչ-որ խավարից՝ իր կյանքի խավարից, տպավորությունների խավարից, առկա սովորույթների, առկա հասարակարգի, առկա մշակույթի, սեփական «ես»-ի և նրա կրողի խավարից ու պիտի գնա ինչ-որ տեղ, ուր ցույց է տալիս իր սեփական յուրահատուկ փորձի ուղեցույց սլաքը: Դրա հետ մեկտեղ պետք է քայլի նաև մշակույթի «հենակների»՝ նրա արտէֆակտային օրգանների վրա հենված: Եվ ամբողջ կյանքը որոշ իմաստով կայանում է նրանում,  թե որքանով է ունակ մարդը մինչև վերջ վերանայելու այն, ինչ իր հետ իրականում կատարվել է, ինչ իրականում զգացել է և ինչ պատմություն է սկիզբ առնում իր կոչումից: Իսկ տարբերելն իրականում կատարվածը թվացյալից, շատ բարդ է:

Եվ հատկապես բարդ է միաձուլվելը սեփական  ոչ խոսքային արմատներին սեփական անփոխարինելի  անձնական տեսիլքի միջոցով, որի միջոցով միայն մենք  բարձրանում ենք դեպի իրական կեցությունն ու միասնությունն այլ մարդկանց հետ:

Եվ ահա ինձ ապշեցրեց տեքստը գրող մարդու (նկատի ունեմ՝ Պրուստի) բացարձակ մոտ լինելը  իմ փորձին և մոտ էր նաև, ինչպես պարզվեց, Պրուստի վերաբերմունքը գրական քննադատության հնարավոր խնդիրներին, եթե դիտարկենք դա փիլիսոփայական իմաստի տեսանկյունից։

Պատահական չէ, որ ես խոսում եմ Պրուստի ժամանակակից լինելու մասին:  Նկատի ունեմ նաև, որ նրա գրողական փորձը սկսվել է կամ մտահղացվել յուրօրինակ ու ոչ ավանդական վեպի ձևով, որտեղ հիմնական «բովանդակային» առանցքը պետք է լիներ Պրուստի հաշվեհարդարը գրական քննադատության հետ, այսինքն՝ փաստորեն, այն բանի հետ, թե ինչպես է ընկալվում ստեղծագործությունը և ինչ է այնտեղ գտնում անհատը (քննադատը կամ ընթերցողը):

XX դարում ողջ սրությամբ հառնեց այն խնդիրը, թե ինչ տեղ ունի արվեստը կյանքում, հեղինակ-ստեղծագործություն հարաբերությանը և հենց իր՝ հեղինակի սկզբունքային գոյութունը: Եվ պատահական չէ, որ Պրուստի վեպը վեպ է, որը որոշակի բովանդակություն ունի և միաժամանակ վեպ է՝ այդ բովանդակությունը հասկանալու միջոցների և ամբողջական անհատական կյանքի իրացման մասին… .կախված արվեստից։  Այսինքն՝ վեպ է վեպի մասին, մարդու մասին, որը վեպ է գրում:

Եվ երկրորդը, որի մասին ուզում էի խոսել՝ XX-րդ դարում որոշակիորեն հասկացան մի վաղեմի ճշմարտություն, որ տեքստում առաջին անգամ որպես անհատ և որպես կենդանի մարդ, ծնվում է նաև այդ տեքստի հեղինակը, ոչ թե նախորդում է իր հաղորդագրությանը՝ որպես «չար» կամ «բարի» քեռի։ Այդ իմաստով, պարզվեց, որ գրականությունն ընդհանրապես դրսից «չափալաղ» չէ կյանքին (զվարճալի կամ դաստիարակչական) և տեքստից առաջ ոչ մի հաղորդագրություն չկա, որով կարող էր հեղինակը ընթերցողներին դիմել: Իսկ ինչ գրել է, այն խորքն է, որտեղ նա առաջին անգամ իրական «ես» է դարձել, այդ թվում՝ ինչ- որ բանից ազատվել ու ինչ- որ ուղի է անցել տեքստի միջոցով: Մինչև գիրք դառնալը իմ վկայությունն ինձ համար էլ անհայտ է: Եվ ոչ էլ կյանք եմ անցել:

XX դարի արվեստը շարունակեց գնալ նոր ուղիներով՝ ավելի խիստ անհատական որոնումների ճանապարհներով, բառի նկատմամբ ավելի համեստ վերաբերմունքով, հասկանալով, որ տեքստը արարվում է նրա համար, որ քեզ անձամբ ու կենսականորեն անհրաժեշտ է նրա միջոցով կանգնել փորձարկման կետի, գոյության վկայության վրա, քանզի ճշմարտությունը հնարավոր չէ որևէ տեղից ստանալ, այլ կարող ես միայն ստեղծել, ինչպես Պրուստն է ասում, ամբողջապես, յուրաքանչյուր հատվածում, և գրողը ինքը պիտի կայանա ստեղծվող տեքստի միջոցով, որը իհարկե բնական երևույթ չէ, այսինքն՝ հոգեբանական շարժառիթ է, մտադրություն, գեղագիտություն, երևակայության ներքին ցուցանիշ և այլն: Զրույցը բնական երևույթ է, որտեղ ոչինչ տեղի չի ունենում, իսկ տեքստը բնական երևույթ չէ: Տեքստը ասես գոյություն ունի այլ ժամանակի մեջ և այնտեղ ինչ- որ բան կարող է տեղի ունենալ: Մենք հաճախ գրում ենք այնպես, ինչպես խոսում ենք: Պրուստը այդպիսի դեպքերում ասում է, որ դա տեղի է ունենում, երբ մարդիկ գրում են առանց սիրո, միայն իրենց նկատմամբ սիրո զգացումով, կամ եսասիրությամբ: Նա պնդում է, որ միայն այն ժամանակ է  հասկանում, թե ինչ է մտածել ու զգացել, երբ գրում է: Այդ պատճառով նրա մտքի ընթացքը կարելի է ավարտել Մալարմեի հայտնի ասույթով. «Պոեմները չեն գրվում մտահղացումներով, պոեմները գրվում են բառերով»: Բայց «բառեր» ասելով՝ պետք հասկանալ, իհարկե, տեքստը այն իմաստով, որի մասին ես հենց նոր խոսում էի:

Բորխեսը՝ XX դարի փայլուն գրողներից մեկը, այդ կապակցությամբ ասում է, որ պոեզիան միշտ խորհրդավոր է, որովհետև երբեք չգիտես, թե ինչ է քեզ ի վերջո հաջողվել գրել: Իսկ դա գրական քննադատության համար մի պարզ բան է նշանակում, որ որոշակի իմաստով ընթերցողը, այսինքն՝ սպառողը և գրողը տեքստի նկատմամբ հավասարեցված են, այսինքն գրողը նույնքան «չի հասկանում» իր տեքստը և նույն կերպ պետք է ապակոդավորի ու մեկնաբանի այն, ինչպես ընթերցողը: Գրողը նույնպիսի մարդ է, ինչպես մենք, բայց՝ որոշակի փորձով:

Սա, հետևաբար, նշանակում է, որ իմ աչքում գրական քննադատությունը փիլիսոփայական տեսանկյունից ընդամենը ընթերցանության ընդլայնված գործողություն է, հանդիսանում է իմ ընթերցանության գործողության, ձեր ընթերցանության գործողության ընդարձակումը. Ոչ ավելին։Այս իմաստով գրական քննադատությունը միայն կարող է օժանդակել իմ մասնակցությանը գիտակցված անսահմանության հետ հարաբերություններում, այսինքն՝ սատարի կենդանի վիճակին։   Գրքի նկատմամբ այդպիսի վերաբերմունքը, բնական է, հավասարեցնում է գրքի ընթերցանության գործընթացը այլ կենսական գործընթացների հետ: Դա է ինձ, ինչպես ասացի, գրավում Պրուստի մեջ:

Բայց և այնպես, տեղը, որը թողնվել է քննադատության համար, զգալի է, քանզի երբեք չի տեղավորվում իրողության մեջ, այդ թվում և այն, ինչը իրականություն է դարձել գրական տեքստի ուժով: Այն միշտ «դուրս է մղվել», «խորտակվել» է վերջինիս կողմից: Մեծագույն ստեղծագործությունները հենց  նրանով են տարբերվում, որ նրանցում ձայն կա, թաքնված տեքստ, ի տարբերություն երևացող բովանդակության:

Երկրորդը. քննադատությունը կարող է կառուցվել փիլիսոփայի համար, կարևոր լինել վերջինիս համար միայն ընթերցողի հետ բովանդակության բացահայտման մասնակցության պայմանով և այն եզրահանգման դեպքում, որ գրքերը մտահղացումներ ու բառեր են, ոչ թե ֆետիշ: Ցանկացած այլ վերաբերմունք գրքերի ու բառերի նկատմամբ կռապաշտական է, որտեղ մեր իրական «ես»-ը ծածկված է տասնյակ ուրիշ «ես»-երով (ի դեպ, «ես»-ի բազմակիության գաղափարը՝ պոլիսուբյեկտականությունը, Պրուստի և XX դարի ամենաէական  գաղափարն է): Եվ գրականությունը սուրբ կով չէ, այլ հոգևոր գործիքներից մեկը շարժման համար դեպի այն, որ ինքդ հայտնաբերես քեզ   կյանքի իրական, առանձնահատուկ փորձության մեջ, որ միայն դու ես զգացել, և  և բացի քեզանից ու քո փոխարեն ոչ ոք այդ փորձառությունից իրականություն կորզել չի կարող:

Թարգմանությունը՝ բնագրից

Թարգմանիչ՝ Լիանա Տեր-Պողոսյան