Մարինե Մկրտչյան

Երաժշտությունը կրտսեր դպրոցում

Երաժշտության դասավանդման նպատակը հանրակրթական դպրոցում երեխայի ներդաշնակ հոգևոր զարգացումն է երաժշտության միջոցով: Այդ նպատակի իրագործման համար հարկավոր է լուծել մի շարք խնդիրներ, որոնց լուծման միջոցներից մի քանիսը ներկայացնում եմ ձեր ուշադրությանը:

Հանրակրթական դպրոցում ուսում են ստանում են տարբեր երաժշտական ունակություններ ունեցող երեխաներ, ի տարբերություն երաժշտական դպրոցի, որտեղ սովորում են երաժշտական ունակություններով օժտված երեխաները: Այս է պատճառը, որ հանրակրթական դպրոցում երաժշտության դասավանդումը հարկավոր է կազմակերպել այնպես, որ ոչ այնքան լավ երաժշտական լսողություն ունեցող երեխաները լիարժեք մասնակից լինեն երաժշտական գործունեությանը: Այդ նպատակով առաջարկում եմ նոտագրագիտության բաժնի ուսուցման հեշտ, մատչելի, արդյունավետ ձև (միջոց, մեթոդ)` աշխատանքային տետրերի գործածմամբ: Ուսուցման այս ձևը զարգացնում է ռիթմի զգացողությունը, բազմաձայն լսելու և կատարելու ունակությունը, հնարավորություն է տալիս ստեղծագործելու: Սկսելով պարզ ռիթմիկ վարժություններից (բոլոր ռիթմիկ վարժությունները ներկայացված են աշխատանքային տետրում)` երեխաներն անցնում են երկձայն և եռաձայն ռիթմիկ վարժությունների կատարմանը: Միաձայն վարժությունները կատարվում են նաև կանոնի նման (երկձայն, եռաձայն, քառաձայն)` ինչպես «բնական» (ծափ, մատների ճթթոց, հարված ծնկներին, ոտքի դոփյուն), այնպես էլ որոշ հարվածային ու շրխկան նվագարաններով: Բացի առաջարկված վարժություններից, ստեղծում են նորը, կարողանում են ինքնուրույն կատարել որևէ մեղեդու կամ երգի ռիթմական նվագակցություն, ստեղծել ռիթմական ստեղծագործություն` առանց երաժշտության ուղեկցության, ռիթմիզացված տեքստերով ստեղծել փոքրիկ երգեր:

Գործնական աշխատանքը ցույց է տվել, որ բոլոր երեխաներն էլ կարողանում են ոչ միայն լինել լիարժեք մասնակից, այլև կատարում են բավական դժվար երաժշտական առաջադրանքներ, դրանց թվում` բարդ ռիթմիկ պատկերներ: Աշխատանքային տետրում կան նաև երկձայն, եռաձայն ռիթմիկ առաջադրանքներ: Դասարանը բաժանվում է երկու կամ երեք խմբի, յուրաքանչյուր խումբ ուշադիր հետևում և կատարում է իր պարտիան:

Երաժիշտ դասավանդողները «Մեթոդական ուղեցույց»-ում կգտնեն առաջարկված մեթոդի նկարագրությունը, որից ներկայացնում եմ որոշ հատվածներ:

Երգի անընդմեջ ուսուցում` «արձագանք»

Նախքան երգի ուսուցանումը սկսելը, նախօրոք փնտրել և գտնել երգի բովանդակության հետ կապված հեքիաթ, բանաստեղծություն, պատմություն: Կարելի է հորինել, եթե չկա, և, վերջապես, ելնելով բովանդակությունից, ներկայացնել: Մեկ անգամ երգել, բացատրել անծանոթ բառերը, արտահայտությունները:

Երգի ուսուցման օրինակ. «Արև, արև, եկ, եկ»
Դասավանդողը երգի ռիթմով արտասանում է.
- Ա-րև, ա-րև, եկ, եկ:

Երեխաները, ռիթմի մեջ, առանց ժամանակ կորցնելու կամ ընդհատելու, կրկնում են: Դասավանդողը, առանց ընդհատելու, երգի ռիթմով արտասանում է մյուս հատվածը.
- Զի-զի քա-րին վեր եկ:

Երեխաները նորից, ռիթմի մեջ, առանց ընդհատելու, կրկնում են: Եվ այսպես` մինչև քառատողի վերջը: Ապա, առանց կանգ առնելու, նույն կերպ ուսուցանվում է քառատողը` երաժշտության հետ: Նորից, առանց ընդհատելու, սկսում են երգել սկզբից ամբողջ քառատողը: Այսպես, անընդմեջ, ուսուցանվում է ամբողջ երգը` մաս-մաս ուսուցանելով և ընթացքում իրար միացնելով: Եթե սխալ է լինում, չի ընդհատվում, ուղղվում է` ճիշտ երգելով սխալ կատարված հատվածը և, նորից, երգի ռիթմի մեջ, միացվում ուսուցանված նախորդ հատվածին: Որքան հնարավոր է, ուսուցումը չի ընդհատվում: Ուսուցանելուց հետո, առաջարկվում է ծափերով ներկայացնել երգի ռիթմիկ կառույցը: Նույնը կատարել` հարվածելով ծնկներին կամ ոտքերով դոփելով: Որոշել, թե ինչ այլ ռիթմիկ կառույցով կարելի է կատարել «բնական նվագարաններ»-ից յուրաքանչյուրով, որոնք հաջորդելու են իրար: Երգել երգը «բնական նվագարաններ»-ի ուղեկցությամբ: Փոխարինել «բնական»-ը հարվածային նվագարաններով (փայտեր, շրխկաններ և այլն): Փորձել բեմականացնել` նվագակցելով «բնական» և հարվածային նվագարաններով:

Այս ձևը` «արձագանք», թույլ է տալիս արագ և արդյունավետ իրագործել երգի ուսուցումը: Երեխաները չեն հոգնում, չեն կենտրոնանում սխալի վրա, չեն ներփակվում և հիմնական ուշադրությունը բևեռում են ճիշտ կատարման վրա: Շատ կարևոր է բառերի հստակ, մաքուր, պարզ արտաբերումը երգելիս: Եթե խաղերգ է, կարելի է միանգամից խաղալով ուսուցանել և բեմականացնել: Պարերգը ուսուցանել, ապա փորձել պարզ պարային շարժումներով կատարել: Ծիսական երգերի կատարումն ուղեկցվում է ծեսին համապատասխան ծիսական գործողությունների այն չափով, որքան այդ տարիքի երեխան կարող է ըմբռնել:

Արտասանական կանոն

Միասին հստակ ռիթմով արտասանում են Ա. Խնկոյանի «Մեղու» բանաստեղծությունը:

Պըզզան, պըզզան, պըզպըզան,
Պստիկ մեղու տըզտըզան,
Դաշտ ու հովիտ կշրջես,
Բարձր սարեր կթռչես,
Սուսան, սմբուլ կըծծես,
Ու ոտքերով թավամազ
Փոշի առած` տուն կգաս:

Լավ յուրացնելուց հետո, արտասանել կանոնի նման: Մի խումբը սկսում է, երկրորդ խումբը միանում է երկրորդ տողից` սկսելով սկզբից: Եթե կարող են, կարելի է նաև եռաձայն: Փորձել հորինել երկու կամ երեք հնչյունով երաժշտություն և նույնը կատարել երգելով: Կարելի է ամեն տողի վերջում ավելացնել «պըզզ, պըզպըզան» բառակապակցությունը:

Դինամիկայի նշաններ. խաղեր այս թեմայով
 «Քուն»
Նստել աթոռին ուղիղ դիրքով, ձեռքերը` ծնկներին: Արտասանելով տեքստի առաջին տողը` թեքվել առաջ` ձեռքերը ծնկների վրայից սահեցնելով մինչև ոտքերի ծայրը: Մի փոքր դադարից հետո, արտասանելով երկրորդ տողը, կատարել նույն գործողությունը` այս անգամ ոտքերի ծայրից վերադառնալով դեպի ծնկներ:
Մենք փակում ենք աչիկները` քուն մտանք:

Տի-տի–տի–տի-տի-տի-տի-տի, տա, տա, տա: (քառորդ ֆերմատա)

Տի-տի–տի–տի-տի-տի-տի-տի, տա, տա, տա:
Առաջին տող - արտասանությունն սկսվում է մի փոքր ուժեղ ձայնով, հետզհետե ձայնի ուժը թուլանում է, իսկ վերջում լսվում է համարյա շշուկով:
Երկրորդ տող - արտասանությունն սկսվում է համարյա շշուկով, հետզհետե ձայնն ուժեղանում է, իսկ վերջում լսվում է բավական ուժեղ:

Գործողությունները շարունակվում են մնջախաղով - «Արթնանալուց» հետո գնում են «լվացվելու», ձեռքերը «չորացնում են ցամքոցով», ատամները «լվանում ատամի խոզանակով», «վերցնում պայուսակը» և ռիթմիկ քայլերով «ուղևորվում դպրոց»:

Մնջախաղը կատարվում է համապատասխան երաժշտության ուղեկցությամբ, որը կատարում է երաժիշտ դասավանդողը:

Դասավանդողը երեխաներին առաջարկում է ծափահարել: Ձեռքերի շարժումով ցույց է տալիս, որ ծափահարեն մեղմ: Հետզհետե, ձեռքերը բարձրացնելով վեր և ափերը բացելով, ցույց է տալիս, որ ծափերը ուժեղացնեն: Այսպես, փոխելով ձեռքերի դիրքը և դեմքի արտահայտությունը, նա մեկ` ուժեղացնում, մեկ` մեղմացնում է ծափերը: Այսպես, երեխաները կատարում են` ուժեղ, մեղմ, crescendo, diminuendo, միևնույն ժամանակ ծանոթանում խմբավարի շարժումներին: Նույնը կատարում են ոտքերի դոփյունով:

Երեխաներին առաջարկել նույնը կատարել ձայնավորներով: Նախ, որոշում են, թե որ ձայնավորը ձեռքերի պայմանական ինչ ժեստով է ցույց տրվելու.

• ա~ - ձեռքերը կրծքից քիչ հեռու, ափերը նայում են դիմաց
  ո~ւ - ափերը դեպի ներքև
  ի~ - ափերը «նայում» են իրար` մատները վերև
  օ~ - բութ մատը միանում է ցուցամատին` դառնալով օղակաձև, մյուս մատները վերև են պարզած
  մ~ - միջնամատը, ցուցամատն ու բութ մատը մոտեցրած են իրար (ձայնը արտաբերվում է փակ բերանով)
  է~ - բութ մատը ցուցամատի հետ ցույց է տալիս ուղիղ անկյուն, մյուս մատները ծալված են:

Ինչպես ծափերի և դոփյունի դեպքում, այստեղ էլ` մեղմը, ուժեղը, crescendo-ն, diminuendo-ն ձեռքերը, ձայնավորի համապատասխան ժեստով, կատարում են նույն շարժումները: Կարելի է փորձել կատարել բազմաձայն: Դասարանը բաժանվում է երկու խմբի: Մի խումբը հետևում է աջ, իսկ մյուսը` ձախ ձեռքին: Դասավանդողը յուրաքանչյուր ձեռքով ցույց է տալիս տարբեր ձայնավորներ, որոնք կատարվում են տարբեր ուժգնությամբ (մեղմ, ուժեղ, մեղմից ուժեղ, ուժեղից մեղմ):

Այս խաղային վարժությունները հիմք են դնում նաև բազմաձայն կատարմանը:

Երեխաները գործնականում ծանոթանում են խմբավարի, նրա ժեստերի հետ, կարողանում են կատարել դրանք:
 
Հետևյալ վարժությունները օգնում են շնչառությունը մշակելուն

5 սմ տրամագծով կտրել չորս թղթե շրջան: Երկուսը սոսնձել իրար` նախօրոք մեջտեղում դնելով թել, որից պետք է կախվի: Մյուս երկուսի մեջտեղից բարակ շերտով սոսնձել և կպցնել թելով իրար կպած շրջանների երկու կողմից մեջտեղի մասում: Չսոսնձված մասերը երկու կողմից մի փոքր առաջ բերել այնպես, որ նմանվի գնդի: Այն հանգիստ թիթեռի նման պտտվում է, երբ փչում են:
Երեխաները կանգնում են շրջանաձև կամ ուղիղ գծով:

Դասավանդողը յուրաքանչյուրին առաջարկում է փչել «թիթեռնիկի» վրա այնպես, որ նա թռչի իրենից, որքան հնարավոր է, հեռու:

Դասավանդողը «թիթեռն» անցկացնում է երեխաների դեմքի մոտով` առանց կանգ առնելու: Յուրաքանչյուրը փչում է այնպես, որ «թիթեռը» չհասցնի մոտենալ իր դեմքին:

Դասավանդողն առաջարկում է, որ յուրաքանչյուրը փչի, որքան հնարավոր է, երկար (շունչ առնել, նորից փչել) այնքան, որ «թիթեռն» անընդհատ հեռու մնա:

Դասավանդողը «թիթեռը» պահում է երեխաների դեմքին մոտ: Յուրաքանչյուրը կարճ, արագ-արագ արտաշնչելով, թույլ չի տալիս, որ «թիթեռը» մոտ գա իր դեմքին:

Նույնը կատարում են մոմով` սովորելով կատարել կարճ և երկար արտաշնչում:

Դասավանդողը յուրաքանչյուրին առաջարկում է փչել այնպես, որ վառվող մոմի կրակը մարի:
Փչել այնպես, որ կրակը չմարի:

Կատարել հետևություն` ինչպիսի արտաշնչում է կատարվում երկու դեպքում:

Կարմիր խորանարդով նշել երկար, իսկ կապույտով` կարճ շունչը: Դասավանդողը սեղանին է դնում երկու կարմիր և երկու կապույտ խորանարդ և առաջարկում փչել համապատասխան շնչով: Ապա սկսում է տեղափոխել խորանարդները: Երեխաները կատարում են ըստ տեղափոխված հաջորդականության: Տեղափոխությունը կատարվում է անընդմեջ: Դասավանդողը երեխաներին առաջարկում է փոխարինել իրեն: Հետևել, որ կատարեն անընդմեջ:

«Մեծի» և «երեխայի» քայլ - քառորդ և ութերորդ տևողություն
Սեղանին դրված է 4 կարմիր խորանարդ: Դասավանդողը ձեռքը դնում է առաջին խորանարդին և, դեմքի միմիկայով ու գործողությունը կատարելով, հասկացնում, որ փչեն: Նա ձեռքը դնում է նախ առաջին խորանարդին, ապա հերթով, հավասար տեմպով, մյուսներին: Ցույց տալով բոլոր չորս խորանարդները, նա, նույն ռիթմի մեջ, վերադառնում է դեպի առաջինը (ռեպրիզա): Այս անգամ հրահանգ է տալիս` «ծափ», որի կատարումից հետո` հարված ծնկներին, ապա` դոփել ոտքերով: Ոտքի դոփելը կատարել մի քանի անգամ, ասելով, որ այսպես քայլում է հայրը: Մի պահ դադարեցնելով, հարցնել, թե ինչպես է քայլում երկու կամ երեք տարեկան երեխան: Երեխաները ցուցադրում են: Դասավանդողը սեղանին է դնում կապույտ խորանարդները և կատարում նույնը, ինչ կարմիրներով: Ապա երեխաներից մեկին առաջարկում է կատարել փոքր երեխայի դերը և քայլել իր կողքով: Կատարելով առաջարկը` հայտնաբերվում է, որ մեկ մեծի քայլին համընկնում է փոքրի երկու քայլ: Բնականաբար, մեկ կապույտ խորանարդին համապատասխանում է մեկ, իսկ երկուսին` երկու քայլ, երկու կարճ շունչ, երկու ծափ, երկու հարված ծնկին, երկու ոտքի դոփյուն: Դասավանդողը փորձում է տարբեր հաջորդականությամբ դասավորել կապույտ և կարմիր խորանարդները, որոնք, ըստ հրահանգի, կատարվում են մե´կ ծափով, մե´կ դոփյունով և այլն: Դասավանդողը գրատախտակին գրում է մեծի քայլի նշանը, ապա փոքրինը: Գծում է երկու զուգահեռ հորիզոնական գծեր և պատկերում նրանց քայլերը (ճանապարհը):

Որպեսզի հեշտացվի արտահայտվելու ձևը, մեծի քայլին տալիս են «տա» անվանումը, իսկ փոքրի քայլին` «տի»: Գրատախտակին գրված մեծի երկու քայլերը, փոխարինելով երկու կարմիր խորանարդով, դրվում է սեղանին: Դասավանդողի հրահանգով երեխաներն ասում են` «տա-տա» (դասավանդողը ձեռքը խորանարդից խորանարդ տեղափոխում է քառորդ տևողության չափով) և հետո 2 ծափ են տալիս համապատասխան տևողությամբ: Մի կողմ է տարվում կարմիրը և դրվում է 4 կապույտ խորանարդ: Դասավանդողի հրահանգով երեխաներն ասում են` «տի-տի-տի-տի», և, նորից, առանց ընդմիջելու, համապատասխան տևողությամբ 4 ծափ տալիս: Մի կողմ է դրվում 2 կապույտը և փոխարինվում 1 կարմիր խորանարդով: Նույն կերպ ասում և ծափ են տալիս: Ասելիս ծափ չեն տալիս և հակառակը: Այսպես բարդացնելով, երեխաները պրակտիկ կատարում են քառորդ և ութերորդ տևողության նոտաները: Դասավանդողին փոխարինում են երեխաները:
Ուսուցման այս ձևը թույլ է տալիս առանց դժվարության կատարել բավական բարդ ռիթմիկ պատկերներ (աշխատանքային տետր):

Աշխատանքային տետր.
- Կատարել համապատասխան օրինակները. 1. 2. 3. 4.
- Նկարել քառակուսիներ և ներկել կարմիր և կապույտ գույներով: 8. 9.
- Նկարել կլոր գնդիկներ (մատիտը դնել թղթին և, շրջանաձև պտտելով, ստանալ որոշակի մեծության գնդիկ):
- Նկարել կլոր գնդիկ, ապա, մատիտը գնդիկից չկտրելով, դեպի վեր գծել ուղիղ գիծ:
- Նկարել կարմիր քառակուսի, իսկ կողքին` քառորդ տևողության նշանը:
- Նկարել երկու կապույտ քառակուսի, իսկ կողքին` երկու ութերորդ տևողության նշան, որոնք իրար են միացված գծով:

Դասարանը բաժանվում է երկու խմբի: Առաջին խումբը ծափ է տալիս «մեծի», իսկ երկրորդ խումբը` «փոքրի» քայլերը: Ապա կատարում են հակառակը:

Բառերի ռիթմիզացիա
Առաջարկվում է ռիթմիզացնել տարբեր բառեր, անուններ, բառազույգեր, բառակապակցություններ:

Ամեն բառ կամ բառակապակցություն արդեն պայմանավորված «տա», «տի»-ով որոշակի ռիթմիկ կառույցով ասում են, ծափ տալիս, կազմում են խորանարդներով և գրում աշխատանքային տետրի մեջ:

Արտասանելիս կարելի է ռիթմով օրորվել մի ոտքից մյուսը:
Առաջարկվում է ամեն ռիթմիզացված տող երգել երկու հնչյունով:
Եր - կին - քը կա - պույտ է:
Տի - տի - տի - տի - տա - տա:
Սոլ- սոլ - մի - մի - սոլ - մի:
Եթե կարող են, թող երգեն երեք և ավելի հնչյունով:
Առաջադրանք. Աշխատանքային տետր. 6.
Գտնել համապատասխան բառեր տրված ռիթմիկ պատկերով:

Դադար
Դասավանդողը երեխաներին առաջարկվում է արտասանել Ղ. Աղայանի «Ծիտը և բազեն» ոտանավորից 4 տող.
Ծիտը ծառին ծլվլում է.
-Ծի~վ, ծի~վ, ծի~վ,
Բազեն գլխին պտտվում է.
-Վու~յ, վու~յ, վու~յ:

«Ծի~վ, ծի~վ, ծի~վ» բառերից հետո կա փոքր դադար, որը լրացվում է թեթև ծափով, նույնը` «վու~յ, վու~յ, վու~յ»-ից հետո: Տեքստը ռիթմիզացնում են, գրում, իսկ ծափի տեղում գրում են նոր նշան` քառորդ դադարի նշանը և անվանում «տամ»: Կառուցում են խորանարդներով, իսկ նոր նշանը ցուցադրում դեղին գույնով: Աշխատանքային տետրում ռիթմիզացնում են այն նկար - առաջադրանքները, որոնց ռիթմիկ կառույցի մեջ կա դադար:

Ռիթմիզացնում են տեքստեր, որոնց ռիթմիկ կառույցի մեջ կա քառորդ դադար:
Աշխատանքային տետր. Առաջադրանք 5.
                     
Բարձր, միջին և ցածր ձայն
Երեխաներն ընտրում են որևէ բանաստեղծություն և արտասանում: Դասավանդողն առաջարկում է նույնը կատարել փոքրիկի, մայրիկի, ապա հայրիկի ձայնին նմանեցնելով: Պարզում են, որ փոքրիկը խոսում է բարակ, բարձր ձայնով, մայրիկը` միջին, իսկ հայրիկը` ցածր ձայնով: Փորձում են ձեռքով ցույց տալ.
.- ցածր ձայնը (ձեռքը իջած է, ափը նայում է գետնին),
.- միջինը (ձեռքը գոտկատեղի մակարդակին է, ափը նայում է գետնին),
.- բարձրը (ձեռքը կրծքի մոտ է, ափը նայում է գետնին):

Հերթով արտասանում են բանաստեղծությունը` ամեն անգամ փոխելով ձայները և ձեռքով ցույց տալով համապատասխան ժեստը: Դասավանդողը մի փոքր բարդեցնում է և սկսում ընթացքում խառը ցույց տալ մեկ` փոքրի, մեկ` հայրիկի, մեկ` մայրիկի համապատասխան ձեռքի շարժումը:
Արագ կողմնորոշվելով` երեխաները կատարում են համապատասխան ձայներով: Դասավանդողը ձեռքը ներքևից դանդաղ վերև է բարձրացնում, իսկ երեխաները սահուն, կատարելով գլիսանդո, անցնում են մի ձայնից մյուսը:

Երաժշտառիթմիկ վարժություն. «Պարող ոտքեր»
Կատարվում է նստած, ոտքերը միասին` ռիթմիկ երաժշտության կամ երգի ուղեկցությամբ:

Ոտքի թաթերը տանել կողք( կրունկները տեղում )
թաթերը միացնել( այս երկու շարժումները կրկնել երկու անգամ)
թաթերը միասին, կրունկները տանել կողք
կրունկները միացնել( այս երկու շարժումները կրկնել երկու անգամ)
միաժամանակ կատարել - աջ ոտքն առաջ, ձախը` հետ
ոտքերը միացնել
ձախ ոտքն առաջ` ձախը` հետ
ըտքերը միացնել
ոտքերը տանել կողք, միացնել (կրկնել երկու անգամ)

Մնջախաղ. Ցուցադրել ջրի եռալը
«Կաթսա» երեխաները կազմում են շրջան, որոնց շուրջ շրջան են կազմում «կրակ» երեխաները: Նրանց մեջտեղում կանգնում են «ջուր» երեխաները: «Ջուրն» սկսում է «եռալ»: «Կրակ» երեխաները ցուցադրում են կրակի վառվելը` շրխկան, «բնական» և հարվածային նվագարաններով, ձայնով կրակի վառվելուն բնորոշ ձայներով ուղեկցելով այն: Նույնն էլ անում են «ջուր» երեխաները: Ցանկալի է, որ երեխաներն ինքնուրույն ցուցադրեն: Ուսուցիչը կարող է միայն ուղղություն ցույց տալ` հատկապես ճիշտ հարցադրումների միջոցով:

ա. Ցուցադրել տարվա եղանակ
բ. Ձվից ճուտիկի դուրս գալը
գ. Թրթուրից թիթեռի դուրս գալը
դ. Ծովի ալիքներ
ե. Փուչիկի թռչելը
զ. Ջրի եռալ