Մանուկ Մկրտչյան

Ժամանակակից դիդակտիկայի հիմունքները ըստ Վ. Կ. Դյաչենկոյի

Համարձակորեն կարելի է ասել, որ բոլոր ժամանակներում գլխավորը նոր սերնդի ուսուցման ու դաստիարակության խնդիրներն են մնում: Գործնականում անհնար է առանձնացնել որևէ հայտնի մտավորականի, ով իր աշխատություններում այդ հարցին այսպես թե այնպես չի անդրադարձել: Բնական է, որ վաղ թե ուշ ուսուցման և դաստիարակության պատմա-հասարակական փորձը պետք է առանձնանար ոչ միայն որպես ըմբռնումային մտածողության, այլ նաև որպես գիտահետազոտական գործունեության առարկա: Մանկավարժությունն արդեն միջին դարերում ուրվագծվում և առանձնանում է որպես մտավոր գործունեության ուրույն ոլորտ:

Սակայն, եթե մեծ մանկավարժների (Յան Կոմենսկի և ուրիշներ) մանկավարժական գործունեությունը դրսևորվել է որպես յուրահատուկ արհեստ և արվեստ, իսկ նրանց մանկավարժական ստեղծագործությունները ուսումնադաստիարակչական գործընթացի կազմակերպման յուրօրինակ կանոններ ու ցուցումներ էին, ապա 19-20-րդ դարերում մանկավարժական տեսությունները գիտականության հավակնություն ունեին:

Նորաստեղծ սոցիալական գիտությունները, հատկապես հոգեբանությունը, հավակնել են նրան, որ բացահայտել են ուսուցման և դաստիարկության հիմնական օրենքներն ու օրինաչափությունները, և որ խնդիրը միայն դրանց կիրառումն է: 20-րդ դարի կեսերին լուրջ բանավեճեր էին ծավալվում մանկավարժության և փորձի մեջ «հոգեբանականության» հաղթահարման վերաբերյալ:
Հենց այս շրջանում էր Վ. Կ. Դյաչենկոն ակտիվորեն պաշտպանում դիդակտիկայի՝ որպես ուսումնական գործընթացի կազմակերպման և պատմական զարգացման օբյեկտիվ օրենքների մասին գիտության ձևավորումը՝ միաժամանակ մշակելով այդ գիտության հիմունքները: 
Դյաչենկոյի դիդակտիկայի մեթոդոլոգիական հիմունքները

Դյաչենկոյի մոտեցման մեջ ելակետայինը ուսուցման նյութեղենության հարցն է. նրա նյութեղենությունն ըստ էության այն է, որ ուսուցումը փոխազդեցություն է մարդկանց միջև:
Հաջորդ կարևոր պահը կրթության ոլորտի օբյեկտիվ օրինաչափությունների և պատմական զարգացման փուլերի առկայության ենթադրությունն է: Ըստ էության, ընդհանուր առմամբ զարգացումը հենց մի փուլից մյուսին անցումն է:

Այնուհետև ուսուցման մասին գիտության (դիդակտիկայի) ստեղծման հարցն է: Վ. Կ. Դյաչենկոյի համոզմամբ, այդ գիտությունը պիտի կառուցվի ուսուցման էության բացատրության և որոշման հիման վրա: Ընդ որում հարկ է պազաբանել ուսուցման՝ ներկայումս գոյություն ունեցող եղանակի օբյեկտիվ հակասությունները և որոշել հաջորդ եղանակի սկզբունքները (հետագայում Դյաչենկոն դրանք կանվանի ուսուցման լիակատար սկզբունքներ):

Ուսուցման էությունը

Ուսուցումը մարդկանց հատուկ ձևով կազմակերպված  հաղորդակցումն է (հնչյունա-նշանային փոխազդեցություն), որի արդյունքում վերարտադրվում և յուրացվում է հասարակական - պատմական փորձը, մարդկային գործունեության բոլոր տեսակները:

Կրթությունը գիտելիք և փորձ ունեցողների և դրանք  ձեռք բերողների միջև հնչյունա-նշանային փոխազդեցությունն է:

Ուշադրություն դարձնենք այդ առումով մի քանի կարևոր բանի:

Ուսուցման գործընթացը վերարտադրման և յուրացման գործընթաց է, և ոչ թե ուղղակի խոսելու, լսելու և կրկնելու: Իսկ վերարտադրվում և յուրացվում է հասարակական-պատմական փորձը, այսինքն՝ ուսուցման բովանդակությունը հասարակական-պատմական փորձն է: Իսկ հասարակական-պատմական փորձը մարդկային գործունեության տեսակներն են: Այսինքն՝ ուսուցման բովանդակության միավորը գործունեության տեսակն է: Ահա սա է նյութական և գործնական ելակետը: Դա թույլ է տալիս հասկանալ ուսումնական գործընթացի կառուցվածքը և մնացած մանկավարժական հասկացությունները կառուցել որպես ածանցյալ բովանդակություն:

«Ուսուցման կազմակերպման ընդհանուր ձևեր» հասկացությունը ներմուծելու  անհրաժեշտությունը և նշանակալիությունը

Ուսումնական գործընթացի կառուցվածքային հիմքերը պարզելու համար հարկ է լինում ներմուծել հասկացություն՝ «ուսուցման կազմակերպման ընդհանուր ձևեր», որոնք մարդկանց փոխհարաբերությունների հիմնական կառուցվածքներն են ներկայացնում: Դյաչենկոն դրանք անվանում է՝

• ուսուցման կազմակերպման անհատական ձև. սա մարդկանց միջնորդավորված  հաղորդակցումն է.
• ուսուցման կազմակերպման զույգային ձև. սա մշտական կազմով զույգ մարդկանց  հաղորդակցումն է.
• ուսուցման կազմակերպման խմբային ձև. սա մարդկանց  հաղորդակցումն է խմբով, երբ յուրաքանչյուր խոսող խոսքն ուղղում է միաժամանակ մի քանի լսողների.
• ուսուցման կազմակերպման կոլեկտիվ ձև. սա մարդկանց  հաղորդակցումն է խմբով, երբ փոփոխվող կազմով զույգերի  հաղորդակցում է տեղի ունենում: Յուրաքանչյուրը ոք յուրաքանչյուրի հետ հերթով հաղորդակցվում է զույգի կազմում, և արդյունքում բոլորը  հաղորդակցվում են միմյանց հետ:

Ուսուցման կազմակերպման հասարակական-պատմական ձևերը

Վ. Կ. Դյաչենկոյի դիդակտիկայի մեջ այս հասկացությունը կարևորներից մեկն է: Հենց դա է օգնում հետևելու ուսուցման պատմական զարգացման ընթացքին և որոշելու նրա ապագան:

Ելակետային է այն դրույթը, որ ուսումնական գործընթացը ուսուցման կազմակերպման համակարգիչ բաղադրամասն է, և հետևաբար, ըստ ուսումնական գործընթացի կազմակերպական կառուցվածքի իրականացվում է ուսուցման այս կամ այն մեթոդը: Ինքը կազմակերպական կառուցվածքը որոշվում է ուսուցման կազմակերպման ընդհանուր ձևերի փոխազդեցություններով և փոխհարաբերություններով:

Այսպիսով առանձնացնում են ուսուցման հասարակական-պատմական հետևյալ ձևերը:

• Ուսուցման անհատական եղանակ: Այս եղանակի դեպքում ուսումնական գործընթացի կազմակերպական կառուցվածքը կազմվում է ուսուցման անհատական և զույգային կազմակերպական ձևերից, և այս պարագայում զույգային ձևը առաջատար է: Մինչև միջին դարեր իշխողն այս եղանակն է եղել:
• Ուսուցման խմբային ձև: Այս ձևի դեպքում ուսումնական գործընթացի կազմակերպական կառուցվածքում անհատական և զույգային ձևերի հետ արդեն առկա է նաև ուսուցման կազմակերպման խմբային ձևը: Ավելին, խմբային ձևը ուսումնական խմբային մեթոդի կառուցվածքի ամբողջության մեջ հանդես է գալիս որպես առաջատար, որպես համակարգող: Այս մեթոդը հաստատվել է միջին դարում և որպես հիմնական եղանակ տիրում է մինչև մեր օրերը: Ուսուցման խմբային եղանակի կոնկրետ դրսևորման հիմնական տարատեսակներն են դասարանային-դասային և դասախոսա-սեմինարային համակարգերը:
• Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակ: Այս եղանակի կազմակերպական կառուցվածքը կազմվում է ուսուցման կազմակերպման բոլոր չորս ձևերի` անհատական, զույգային, խմբային և կոլեկտիվ. ընդ որում առաջատարը, համակարգայինը կոլեկտիվ ձևն է:

Ուսուցման խմբային եղանակի օբյեկտիվ հակասությունների պարզաբանման իմաստը

Ըստ էության, Դյաչենկոն նկատել և ձևակերպել է շատ կարևոր օրինաչափություն` ուսուցման եղանակի յուրաքանչյուր հաջորդող կազմակերպման կառուցվածք նախորդից տարբերվում է նրանով, որ ուսուցման նոր ձևի մեջ առաջատար, համակարգող է դառնում:

Սակայն ուսուցման խմբային եղանակից կոլեկտիվին անցնելու անհրաժեշտության և պատմական անխուսափելիության հիմնավորման համար հարկ է լինում պարզաբանել ուսուցման խմբային ձևի օբյեկտիվ հակասությունները: Դրանք հետևյալն են.

• հակասություն դաստիարակության վերջնական նպատակի և ուսուցման արդիական, նույն պահի, մշտական նպատակների միջև միջև.
• հակասություն սովորողների հայեցողական գործընթացների գերակայության և ակտիվ-փոխակերպման գործընթացների շատ թույլ դրսևորումների միջև.
• հակասություն սովորողների ունակությունների մեծ տարբերության և ուսուցման միասնական տեմպի միջև.
• հակասություն դասավանդման անհատական բնույթի և դաստիարակության կոլեկտիվ բնության միջև.
• հակասություն ուսումնական գործընթացում հաղորդակցման հիմնական կառուցվածքի և  սոցիալ-տնտեսական-արդյունաբերական գործընթացներում մարդկանց հաղորդակցման հիմնական կառուցվածքի  միջև.
• հակասություն ուսուցման միալեզու հիմքի և հասարակական կյանքի բազմալեզու բնույթի միջև:

Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի սկզբունքների  որոշման նշանակությունը

Ուսուցման մի եղանակից մյուսի անցման` նկատված պատմական օրինաչափությունը դեռ հաջորդի անհապաղ և անպայման առաջացում չի նշանակում: Հարկ է լինում այն դեռ կառուցել` օբյեկտիվորեն անհրաժեշտ անցումային փուլի յուրահատուկ դժվարություններն ու խնդիրները հաղթահարել: Իսկ սուբյեկտիվ մոտեցումներից և հետաքրքրություններից խուսափելու համար պետք է եղել ձևակերպել ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի  իրական սկզբունքները, որը և Դյաչենկոն անում է` ավելի ուշ դրանք անվանելով ուսուցման ամբողջական սկզբունքներ:  Դրանք են.

• ուսուցման լրիվության սկզբունք,
• գիտելիքի (տեղեկության) հաղորդման հրատապության և անընդհատության սկզբունք,
• ընդհանուր գործընկերության և ընկերական փոխօգնության սկզբունք,
• թեմաների (առաջադրանքների, գործառույթների) բազմազանության սկզբունք,
• ըստ ունակությունների ուսուցման սկզբունք,
• տարատարիքության և տարամակարդակության սկզբունք,
• ուսումնական պարապմունքի յուրաքանչյուր մասնակցի գործունեության մանկավարժականացում,
• ուսուցման գործընթացի միջազգայնացման կամ երկլեզվության և բազմալեզվության հիման վրա ուսուցման սկզբունք:

Մանկավարժական նոր տեխնոլոգիա ըստ Դյաչենկոյի

Փորձը միշտ էլ եղել է Դյաչենկոյի մասնագիտական գործունեության անբաժան մասը: Ըստ էության, իր ամբողջ դիդակտիկան նա ստեղծել է ոչ թե հանուն հետաքրքրաշարժ վերացական ընդհանրացումների, այլ հանուն կրթական նոր փորձի գիտականորեն հիմնավորված և նպատակաուղղված կառուցման: Եվ պատահական չէ, որ ունենալով բնագիտական մոտեցման ամուր նեցուկը և վերջացնելով ժամանակակից դիդակտիկայի հիմքերի կառուցման հետազոտությունը` Դյաչենկոն ուղղակի անցնում է կոլեկտիվ ուսուցման եղանակի ստեղծմանը: Ռիվինի մեթոդիկայի նշանակությունը բոլորովին չթերագնահատելով` նա ստեղծում է նոր մեթոդիկա: Այն կառուցված է գիտելիքների անընդհատ ու անհապաղ փոխանցման և Դյաչենկոյի կողմից կրթական նոր` իր իսկ կողմից մշակված և մի քանի հանրակրթական դպրոցներում իրականացվող տեխնոլոգիայի հիմքում դրված սկզբունքի հիման վրա: Այն փորձարկված է հենց իր կողմից մի շարք ընդհանուր ուսուցողական դպրոցներում:

Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի ձևավորման փորձը

Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի ձևավորման խնդիրներն ու դժվարությունները պայմանավորված են երկու կարևոր հանգամանքներով:

Առաջինը կապված է պաշտոնական գիտա-հետազոտական հաստատությունների, ուսումնա-մեթոդական կենտրոնների, ինչպես նաև մանկավարժական կադրեր պատրաստելուն ուղղված ինստիտուտների լիակատար բացակայության հետ (ինչն անընդհատ ցույց է տալիս Դյաչենկոն): Գոյություն ունեցող հնարավոր կառուցվածքները, կամա թե ակամա, գործում են ուսուցման իրեն սպառած խմբային եղանակը պահպանելու ուղղությամբ:

Երկրորդը կապված է հասարակական և մասնագիտական գիտակցության հետ: Մարդկանց մանկավարժական պատկերացումների մեջ այնքան ամուր են նստած դասարանա-դասային և դասախոսա-սեմինարային կազմակերպման ձևերը, որ այն ամենը, ինչ դուրս է այդ շրջանակներից, անխոս մերժվում է:

Սկզբունքորեն դա նորմալ է: Երբ խոսքը ոչ թե մասնավոր նորարարական հնարների կամ ռացիոնալիզատորական հայտնագործությունների, այլ ուսուցման գիտականորեն հիմնավորված հասարակական-պատմական եղանակի մասին է, ապա հասարակության գիտակցության ընդդիմությունն անխուսափելի է: Բայց, փառք Աստծո, կան էնտուզիաստներ… Այնուամենայնիվ վերջին երկու տասնամյակների բազմաթիվ փաստերը, մասնավորապես` «Ուսուցման կոլեկտիվ եղանակ» մասնագիտական ամսագրի հրապարակումը, բազմաթիվ գրքերի և հոդվածների լույսընծայումը, ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի ձևավորման ռագիոնալ նորարարական համալիրների ստեղծումը, ամենամյա ամառային հավաքները, ուսուցման կոլեկտիվ եղանակի հարցերով մասնագիտացված գիտա-մեթոդական լաբորատորիաների և կաբինետների բացումը, զանազան գիտա-գործնական կոնֆերանսների պարբերական անցկացումը, ամենուրեք (այդ թվում` այն դպրոցներում, որտեղ տարատարիք խմբերով ուսուցում է կազմակերպվում) մանկավարժական հրապարակների հայտնվելը և, իհարկե, կոլեկտիվ ուսուցման գաղափարը կրողների բազմաքանակությունը վկայում են մեծ տեսաբանի  մանկավարժական հայացքների արդյոււնավետության և հեռանկարայնության մասին:

Թարգմանությունը` քոլեջի երկրորդ կուրսեցիների