Դաստիարակությունը և բարդ համակարգերը. երեխաներ, մեծահասակներ, դպրոց
Վարող` Վասիլի Կոլչենկո, Նյու-Յուրք ուսումնարանի պրոֆեսոր

Հանդիպելով այդպիսի անվանումով սեմինարի` համարյա յուրաքանչյուր ուսուցիչ կզարմանա` «Ի՞նչ բարդ համակարգ: Եվ դաստիարակությունն այստեղ ի՞նչ կապ ունի»: Չգիտես ինչու, թվում է, որ բարդ համակարգերի մասին գիտնականները պիտի է մտածեն, իսկ նրանք, ովքեր երեխաների հետ են աշխատում, պետք է գործ անեն, ոչ թե համակարգերից խոսեն:

Դեռ մինչև ընթերցումների սկիզբը, երբ ծրագիրը միայն քննարկվում էր ծագումով ռուս ամերիկացի պրոֆեսոր Վասիլի Կոլչենկոյի և Արտեմ Սոլովեյչիկի միջև վեճ ծագեց հենց այս միջոցառման անվանման համար: Վարողը այդ մասին պատմելով սկսեց իր դասախոսությունը և պարզաբանեց. «Արտյոմի հետ երկար վիճեցինք, և թվում է, կարողացա նրան ապացուցել, որ ինչպես այլ գիտությունների մեջ, դաստիարակության մեջ նույնպես բարդ համակարգերի մասին խոսելու ժամանակն է: Դա անհրաժեշտ է, որպեսզի հանգենք երեխաների, դաստիարակության, դպրոցի ըմբռնմանը: Հենց դաստիարակության գործընթացի ըմբռնմանը: Ինչո՞ւ, օրինակ, դաստիարակության մեր ջանքերի նկատմամբ երեխաների և յուրաքանչյուր առանձին երեխայի արձագանքը այդքան տարբեր է: Քանի որ և´ երեխան, և´ ուսուցիչը, և´ հենց դպրոցը պարզ համակարգերի օրենքներից տարբերվող իրենց օրենքներով ապրող և զարգացող բարդ համակարգեր են: Պարզ համակարգում միշտ որոշակի հիմնական մասեր կան, և նա գուշակելի է: Ահա սեղանը, մինչև ամենափոքր դետալները այն կարելի է նկարագրել. եթե բեմի ծայրին դնենք, կարող է ընկնել. դա հեշտ է գուշակելը: Բայց երեխայի արձագանքը  վատ կամ լավ գնահատականին չի կարելի գուշակել, ճիշտ այնպես, ինչպես մեկ ամիս առաջ եղանակը չի կարելի գուշակել: Քանի որ ցանկացած բարդ համակարգի վարքը արտաքին (բարդ համակարգերը միշտ բաց են) և ներքին շատ գործոններից է կախված:

Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ է դաստիարակությունը: Սնունդ,  տեղեկատվության փոխանցում… Բայց ինչո՞ւ է մեզ համար դժվար երեխաներին դաստիարակելը: Երեխաներին տալիս ենք այն տեղեկությունը, որ ցանկանում ենք տալ, և սպասում ենք արդյունքի: Այն արդյունքին, որին ցանկանում ենք հասնել դաստիարակության միջոցով: Իսկ արդյունքը բոլորովին այլ է ստացվում. ուզում էինք, որ վարդ աճեր, իսկ արդյունքը մոլախոտ է ստացվում: Միգուցե կարելի է դաստիարակության նպատակներն ու խնդիրնե՞րը ճշտել: Քանի որ չի կարելի երեխաներից ակնկալել այն, ինչ մենք ենք հորինել: Կարելի է դիտարկել նրանց, գնալ նրանց հետ, ընդունել նրանց որպես բարդ համակարգեր: Եթե անիրականանալի սպասումների դաշտ չստեղծենք, ստիպված չենք լինի հիասթափվել:

Բարդ համակարգերի մասին առաջին անգամ,- շարունակեց Վասիլի Կոլչենկոն,- լսել եմ հանճարեղ վիրաբույժ, իմաստուն մարդ Նիկոլայ Ամոսովից: Մարդը բարդ համակարգ է, պնդում էր Նիկոլայ Միխայլովիչը, և նախքան մարդուն բուժելը անհրաժեշտ է գոնե նրան հասկանալու փորձ անել: Ամոսովի հետ չհամաձայնել չի կարելի. նախքան մարդուն սովորեցնելը, վատ չէր լինի նրան հասկանալ…

Իհարկե, և´ երեխան, և´ մեծահասակը բարդ համակարգեր են: Եկեք միասին մտածենք` ինչով են դրանք միմյանցից տարբերվում: Ո՞րն է երեխաների առանձնահատկությունը: Մեծերը նրանցից ինչո՞վ են տարբերվում: Եկեք անվանենք այն գծերը, որոնք երեխային և մանկության վիճակը առանձնացնում են,- և հենակետ կունենանք, որը մեզ կօգնի երեխայի կողքին լինել, կօգնի մանկավարժական համագործակցություն ստեղծել: Առանց այդ հենարանի դժվար է անհրաժեշտ պահին պատասխանատու որոշումներ ընդունել,  հետագա փոխըմբռնման քայլեր ձեռնարկել»:
Դահլիճը հետաքրքրությամբ արձագանքեց Վասիլի  Կոլչենկոյի առաջարկին, և արդյունքը եղավ մի ոչ մեծ աղյուսակ, որը ամեն ոք կարող է շարունակել` օգտագործելով սեփական փորձը և իր հետևությունները:

Աղյուսակի յուրաքանչյուր կետը լսողների հակասական վերաբերմունքն էր առաջացնում: Մեկն ասաց, որ մեծահասակներն իմաստուն են, մյուսները չէին համաձայնում. «Ցավոր սրտի, հիմար մեծահասակներն ավելի շատ են, քան իմաստունները»: Ոմանք պնդում էին, որ մեծահասակները բարդութավորված են, մյուսներն ասում էին, որ երեխաների բարդույթներն ավելի քիչ չեն, քան մեծերինը: Եվ այն մասին էին վիճում, թե մեծահասակներն արդյոք նախատրամադրված են երեխաներին սիրելու. այդ դեպքում ամբողջ աշխարհում որտեղից են անտուն, հարստահարված երեխաները:

Սակայն համատեղ ուժերով ստացած աղյուսակը չի  հավակնում ամբողջապես արտացոլելու մեծահասակների և երեխաների բոլոր տարբերությունները: Սա միայն խոսակցության սկիզբն է, փոխըմբռնման և մանկավարժական համագործակցության «հենարան» ստեղծելու առաջին փորձը: Խոսակցությունը հենց դրա մասին էլ շարունակվեց:
 
«1986թ. «Ուչիտելսկայա գազետա» թերթում լույս էր տեսել Սիմոն Սոլովեյչիկի «Համագործակցության մանկավարժություն» վերնագրով հոդվածը: Սա էր գլխավոր դրույթը, որն այն ժամանակ հնչում էր. «Բոլորը ստեղծագործ են, հակառակ դեպքում ինչո՞ւ»: Իսկ ինչպե՞ս անենք, որ ամեն ինչ ստեղծագործական լինի: Կարելի է կոլեկտիվ ստեղծագործական աշխատանք անել, կարելի է հարգել միմյանց: Կարելի է  յուրաքանչյուր երեխայի ընդունել որպես ինքնաբավ բաց համակարգ: Սակայն յուրաքանչյուր ստեղծագործության հենարան է պետք` այնպիսի թեզիսներ, որոնք կարող են միտքը ձևակերպելուն, որոշում ընդունելուն օգնել: Այդպիսի հենարանով աշխատանքը միշտ է ստեղծագործական, դա իր գործերում լավագույնս ցույց է տվել Վիկտոր Շատալովը: Այսօր այդպիսի հենարան ստեղծեցինք ինքներս մեզ, մանկավարժների համար: Բացի գրաֆիկական կամ խոսքային հենարաններից, կարող են լինել նաև միանգամայն այլերը: Օրինակ, այսօր առավոտյան, երբ Տատյանա Բաբուշկինայի ակումբն էին ներկայացնում, նեցուկը վանիլինի հոտն էր, այն զգալով` սկսեցինք մանկությունը հիշել, երևակայել: Հենարան կարեղ են լինել շատ բան` ավանդույթները, ծեսերը, տոները: Կարևորն այն է, որ և´ մեծերը, և´ փոքրերը այդպիսի հենարան ունենան»:

Ցավոք սրտի, որպես բարդ համակարգ` դպրոցի մասին խոսակցության համար ժամանակը չբավականացրեց: Թեև ներկաների համար այդ հարցը կարևոր էր, «Եթե դպրոցին նայենք, ապա հասկանալի է դառնում` այն կառուցված է ոչ թե բարդ, այլ հասարակ փակ համակարգերի սկզբունքով: Դպրոցի` որպես կրթական հաստատության վրա քիչ են ազդում նաև երեխաները, ովքեր այնտեղ սովորում են, և մեծեր, որ աշխատում են: Դպրոցը մոդելավորում են նրանք, ովքեր այնտեղ չեն աշխատում, վերադաս  կառույցները: Ասացեք, ի՞նչ կլինի բարդ բաց համակարգը, եթե այն արհեստականորեն փակենք»:  

 «Բարդ համակարգն արհեստականորեն փակելը վտանգավոր է: Կհանգեցնի աղքատ, անբովանդակ համակարգի առաջացմանը: Ե´վ գիտության մեջ, և´ կյանքում: Իհարկե, բարդ համակարգը պարզ դարձնելն անհնար է, բայց բյուրոկրատական մեքենան, ցավոք, հենց դրան է ձգտում: Դպրոցի համար վերագրումների համակարգը կործանարար է: Բարդ համակարգի հետ աշխատելիս պետք է հաշվի առնել հետադարձ կապերը, համակարգի հետ կատարվողի պատասխանը: Բարդ համակարգը միայն այդ պայմանով կզարգանա:

Իսկ ի՞նչ անենք: Ծրագրում նորանոր թեմաներ, սկզբունքներ, գիտելիքներ ներառենք և երեխաներից պահանջենք դրանք յուրացնե՞լ: Բայց բարդ համակարգերի հայեցակարգի տեսանկյունից դա ապրիորի անհնար է. բարդ համակարգերը արտաքին ազդակներին միատեսակ արձագանքել չեն կարող: Ազդակներն իրենք էլ այնքան միանշանակ չեն, և, թվում է, փակ համակարգում ապրելն ավելի անվտանգ է: Ահա  դահլիճից հնչում է առաջին հայացքից հասարակ հարց.  «Իսկ ի՞նչ անենք: Հարցնում եմ` իմ սեփական երեխաների հետ ինչպե՞ս վարվեմ: Մի կողմից` դեպի աշխարհը պատուհան է պետք. չէ՞ որ նրանք արտաքին աշխարհի համար պետք է բաց լինեն: Մյուս կողմից` հասկանում եմ, որ այն տեղեկատվությունը, որ հեռուստացույցի էկրաններից է հնչում.... Բոլորովին չէի ցանկանա իմ երեխաներին թույլ տալ այդպիսի աշխարհում ապրել: Այսպես թե այնպես վատ է ստացվում»:

Ավելի ոչ միայն սեմինարը վարողի, այլ նաև բոլոր մասնակիցների համար ավելի ծանր է հնչած հաջորդ պնդումը. «Լավ է, որ հիշեցինք Ամոսովին: Նա ասում էր, որ իր ճակատագրում դաժան պահեր եղել են, ինչպիսին հիվանդի մահն է: Կարծում եմ, մեզ համար էլ, մեզանից յուրաքանչյուրի համար այդպիսի պահեր եղել են` անհաջողություն, աշխատանքում ձախողումներ: Եկեք մտածենք դրանց մասին, հասկանանք, թե ինչը այնպես չենք արել»:
Դահլիճը լռեց: Վասիլի Կոլչենկոն իր պատասխանը տվեց: Չգիտեմ` նրա հետ արդյոք բոլո՞րը համաձայնեցին: Բոլորը մտասուզվեցին:

 «Ապրելը դժվար է, փնտրելը` հետաքրքիր: Մտածում եմ, որ հարկավոր է նորը, մեզ տրվածի մեջ լավագույնը փնտրելուց չհոգնել: Դա է հարստացնում մեզ: Եվ երբեք, ոչ մի պայմանով չմոռանանք իդեալը, քանի որ իդեալը, երազանքը, երբեմն իրականից էլ իրական են լինում: Եվ օգնում են ապրել նույնիսկ ամենաբարդ պայմաններում»:

Թարգմանեցին քոլեջի 2-րդ կուրսի ուսանողները