Ամիանոս Մարցելիանոս

Հռոմեական պատմություն
Հատվածներ

5-8.Պարսից Շապուհ թագավորը այդ անազնիվ չարությունը կատարելուց հետո (նկատի ունի Արշակի բանտարկությունը), ներքինի Գլակին և Արտավանին հանձնեց Հայաստանը` հանձնարարելով նրանց բոլոր ջանքերը գործ դնել ոչնչացնելու համար Արտագերսը: Նրանցից մեկը` Գլակը, ներքինի էր, իսկ մյուսը` Արտավանը` բանակի հրամանատար: Արտագերսը բերդաքաղաք էր, այն ուներ ամուր պարիսպներ և ուժեղ պահակազոր: Այստեղ էր պահվում Արշակի գանձարանը, այստեղ էր գտնվում նաև Արշակի կինը` տղայի հետ միասին:

Կատարելով Շապուհի հրամանը, առաջնորդները ձեռնարկեցին Արտագերսի պաշարումը: Բայց բերդը անմատույց բարձրունքում էր և անկարելի էր մոտենալ, մանավանդ` ձմեռը, երբ գետինը ծածկված էր ձյունով ու սառույցով: Գլակը, որպես ներքինի, ընդունակ էր կանանց հետ փաղաքշանքով վարվելու, ուստի Արտավանի ուղեկցությամբ եկավ անմիջապես պարիսպի տակ` հայտնելով, թե ինքը ինչ-որ բան ունի ասելու: Հավաստիություն ստանալով, որ իր անձը վտանգի չի ենթարկվի, իր ընկերոջ հետ միասին մտավ բերդի ներսը:

Նա թագուհուն և կայազորին սկսեց սարսափահար անել՝ խորհուրդ տալով շուտափույթ անձնատուր լինել և մեղմացնել Շապուհի կատաղությունը, նշելով նրա հանրահայտ դաժանությունը: Խոսակցությունը երկար տևեց: Բոլոր նրանք, ովքեր վճռականապես համաձայն էին բերդը հանձնելու մտքին, թագուհու արցունքներից ազդված, որ լաց էր լինում ճակատագրի դաժանության համար, խղճալով թագուհուն` փոխեցին իրենց կարծիքը: Գլակը և Արտավանը, հույս ունենալով, որ հետագայում առատ վարձատրություն կստանան հռոմեացիներից, գաղտնի խորհրդակցելով համոզեցին, որ ուժեղ մի գունդ, բաց անելով բերդի դուռը, գիշերվա պայմանավորված ժամին, անսպասելի հարձակում գործի թշնամու ճամբարի վրա: Նրանք աշխատեցին այնպես անել, որ դավադիրները մնան անհայտ: Համաձայնությունը հաստատվեց երդումով:

Գլակը և Արտավանը դուրս եկան բերդից և հայտարարեցին, որ բերդաքաղաքի պաշարվածները խնդրում են երկու օր ժամանակ տալ, որպեսզի խորհրդակցեն, թե ինչպես են վարվելու իրենք: Դրանով նրանք կարողացան պարիսպների մոտ առաջացնել կատարյալ անհոգություն: Եվ ահա գիշերը, երբ բոլորը քնած էին խորը քնով, բացվեց բերդաքաղաքի դուռը.այնտեղից արագ դուրս եկավ մարտիկների մի զորամաս` սրերը հանած, գաղտագողի կամացուկ հարձակվեց թշնամու ճամբարի վրա, ուր վտանգ չէր ակնկալվում, և առանց դիմադրության հանդիպելու, սկսեց կոտորել բազմաթիվ քնած մարդկանց:

Այս անսպասելի դավադրությունը և պարսիկների հանկարծակի կոտորածն անչափ կատաղեցրեց Շապուհին: Դրան ավելացավ նաև այն, որ Վալենտինիանոս կայսրն ընդունել էր Արշակի որդի Պապին, որը մոր խորհրդով փախել էր նրա մոտ փոքրիկ շքախմբով: Կայսրը նրան բնակության վայր էր հատկացրել Նեոկեսարիան` Պողեմոնական Պոնտոսի նշանավոր քաղաքը, և տվել էր նրա կոչմանը համապատասխան ապրուստի միջոցներ և ընդունել հարգանքով:

Գլակը և Արտավանը Վալենտինիանոս կայսեր վերաբերմունքից քաջալերված՝ դեսպանություն ուղարկեցին նրա մոտ և խնդրեցին ռազմական օգնություն ցույց տալ և թագավոր նշանակել Պապին: Կայսրը, նկատի ունենալով այդ ժամանակ ստեղծված իրադրությունը, մերժեց օգնություն ցույց տալ, սակայն հանձնարարեց Տերենտիոս զորավարին Պապին տանել Հայաստան իբրև երկրի կառավարիչ` առանց թագավորի անուն և աստիճան կրելու: Դա արվեց միանգամայն ճիշտ դիտավորությամբ, կայսրը ցանկանում էր խուսափել խաղաղության պայմանագիրը խախտելու մեղադրանքից:

Շապուհը, տեղեկություններ ստանալով Արտագերսի իրադրությունների մասին, գազանային կատաղության մեջ ընկավ. նա հավաքեց մեծ բանակ և մտավ Հայաստան ու ենթարկեց երկիրն անլուր ավերածության: Պապը, վախենալով ներխուժումից և ոչ մի տեղից օգնություն չակնկալելով, փախավ բարձր այն լեռները, որոնք բաժանում են մեր սահմանները Լազիկայից: Այնտեղ նրանք հինգ ամիս թաքնվեցին խիտ անտառներում և լեռնային կիրճերոմ: Շապուհի բոլոր ջանքերը` բռնելու թագավորին, ապարդյուն անցան: Շապուհ թագավորը, նկատի ունենալով, որ ձմռան ցրտերը վրա հասնելուց հետո իզուր ժամանակ է վատնելու, կրակի մատնեց բոլոր պտղատու ծառերը: Ուժով կամ դավադրության միջոցով նա կարողացավ տիրել Հայաստանի ուժեղ պահակազորով ամրացված բերդերն ու ամրությունները: Ապա նա իր բոլոր զորքերով պաշարեց Արտագերսը: Երբ նրան հաջողվեց հաճախակի գրոհներով բերդաքաղաքի կայազորը հասցնել ուժասպառության, պաշտպանները ստիպված եղան բաց անել ամրոցի դռները: Նա հրդեհեց ամրոցը: Այնտեղից նա տարավ Արշակի կնոջը` թագավորական գանձերի հետ միասին: Կայսրը այս դեպքերը նկատի ունենալով` այդ կողմերը ուղարկեց կոմս Արինթեոսին, որպեսզի նա օգնի հայերին, եթե պարսիկները կրկին անգամ փորձեն անհանգստացնել նրանց: Մինչ այդ Շապուհը գաղտնի միջնորդների միջոցով սկսեց բանակցություններ Պապի հետ: Խորամանկ Շապուհը համոզում է Պապին, թե նա Գլակի և Արտավանի ազդեցության տակ է, և Պապը, ցույց տալով իր հնազանդությունը Շապուհին, հրամայեց սպանել Գլակին և Արտավանին և ուղարկել նրանց գլուխները Շապուհին: Պարսիկները կարող էին կործանել Հայաստանը, եթե չվախենային պաշտպանության եկած Արինթեոսից և չհետաձգեին իրենց նախատեսած նոր արշավանքը: Նրանք այժմ սահմանափակվեցին միայն նրանով, որ դեսպանություն ուղարկեցին կայսեր մոտ` խնդրելով, որ նա չպաշտպանի հայ ժողովրդին, ինչպես որ պայմանավորված էր եղել իր և Հովիանոսի միջև կնքված պայմանագրով: Նրանց խնդրանքը մերժվեց: Հետո, երբ Սավրոմակը, որի մասին քիչ առաջ հիշեցի, դուրս քշվեց Իբերական թագավորությունից, Տերենտիոսը նորից ետ ուղարկվեց Հայաստան տասներկու լեգեոնով:

Հայաստանի թագավոր Պապը սպանվեց գաղտնի դավադրությամբ, որի գլխավոր պատճառը իմ հետազոտությունների արդյունքով մի քանի դեպքերն են:
 
Չարամիտ մարդիկ, որոնք խառնակչություններ էին անում հասարակության մեջ, Վալենտիանոս կայսր մոտ մեղադրում էին Պապին, որը նոր էր հասել չափահասության տարիքին: Այդ չարամիտ մարդկանց մեջ էր հրամանատար Տերենտիոսը: Արտաքինից նա ամաչկոտ մարդ էր և միշտ լուրջ էր, բայց իր ամբողջ կյանքում որտեղ որ եղել էր, միշտ պառակտություններ է առաջացրել: Պայմանավորվելով մի քանի տեղացի մարդկանց հետ՝ որոնք վախենում էին իրենց արարքների համար պատժվելուց, Տերենտիոսը պալատ ուղարկվող իր զեկույցներում միշտ հիշեցնում էր Գլակի և Արտավանի սպանության մասին և ավելացնում, որ պատանի թագավորը ընդհանրապես հակված է մեծամիտ գործողությունների և դրսևորում է բացառիկ դաժանություն իր ենթակաների նկատմամբ: Այդ պատճառով Պապ թագավորը հետագա անելիքների քննարկման պատրվակով կանչվեց Տարսոն: Բայց Կիլիկիայի մայրաքաղաք Տարսոնում, հատուկ թիկնապահների միջոցով նրան վեցրեցին հսկողության տակ, և նա չէր կարող ո՛չ հանդիպել կայսերը, ո՛չ իմանալ շտապ կանչի պատճառը՝ բոլորի կողմից հանդիպելով լռության: Վերջապես նա ստանում է գաղտնի հաղորդում, որ Տերենտիոսը իր նամակում կայսերը խորհուրդ է տվել անմիջապես Հայաստան ուղարկել ուրիշ թագավոր, որպեսզի հայ ժողովուրդը, Պապից ունեցած ատելությունից և վախից, որ նա կվերադառնա, կշրջվեն դեպի պարսիկները, որոնք վառվում են Հայաստանը գրավելու ցանկությունից: Հասկանալով այս՝ Պապը նախատեսեց, որ իրեն սպասում է դաժան մահ: Ուրիշ ելք չտեսնելով՝ բացի շտապ փախուստից, նա մտերիմ մարդկանց խորհրդով, որոնց վստահում էր, հավաքեց իրեն ուղեկցող 300 հոգիանոց թիկնապահ զինվորներին, արագավազ ձիերով երեկոյան մութն ընկնելու ժամանակ դուրս եկավ քաղաքից: Պրովինցիայի կառավարիչը շտապ տեղեկացավ և Պապին հասավ քաղաքի մոտակայքում և խնդրեց, որ նա մնա, բայց խնդրանքները անտեղի էին, և նա ինքը հազիվ կարողացավ փրկվել մահից: Միանգամից Պապի ետևից ուղարկվեց մի լեգեոն, բայց երբ լեգեոնը մոտեցավ փախստականներին, Պապը ետ շրջվելով, քաջարի մարդկանց հետ հարձակվեց զինվորների վրա, թշնամուն նետահարելով ինչպես կայծեր, բայց այնպես, որ ոչ մեկի չդիպչի: Վախեցած զինվորները իրենց տրիբունի հետ վերադարձան քաղաք ավելի արագ, քան դուրս էին եկել: Վտանգներից ազատված՝ Պապը երկու օր և երկու գիշեր ճանապարհից հետո հասավ Եփրատին:

Գետը անցնելու հնարավորություն չունենալով՝ նա կմնար այնտեղ, եթե տարբեր խորհուրդներից չգտնվեր հուսահատ պահին ամենաապահովը: Մի կերպ գետը անցնելով, հանգստացան և ճանապարհ ընկան՝ իրենց ավելի ապահով զգալով: Պապի փախուստի լուրը զարմացրեց կայսերը, և վախենալով, որ Պապը կապանքերից ազատվելով, կխախտի Հռոմին իր հավատարմությունը, նա միանգամից հրամայեց Դանիելին և Բարզիմերիոսին 1000 թեթև զինված նետահարների հետ ստիպելով ետ բերեն Պապին: Տեղանքին ծանոթ լինելու վստահությամբ նրանք գտան նրան կարճ ճանապարհներով, քանի որ Պապը անծանոթ էր տեղանքին և հավելյալ պտույտներ էր անում: Զորքերը բաժանելով երկու մասի՝ Դանիելն ու Բարզիմերիոսը փակեցին 2 մոտակա ճանապարհները, որոնք իրարից հեռու էին 3 մղոն, որպեսզի հանկարծակիի բերեին Պապին՝ որ ճանապարհովն էլ որ նա գնար: Բայց մի պատահականությամբ նրանց նախագիծը տապալվեց: Մի անցորդ, անցնելով այդ վայրերով, տեսավ, որ բլուրը լցված է զինվորներով, խուսափելով նրանցից անցավ շրջանցող ճանապարհով և հանդիպեց հայերին: Նրան տարան Պապի մոտ, և նա պատմեց թե ինչ է տեսել, նրան պահեցին՝ վնաս չհասցնելով: Պապը, ցույց չտալով իր վախը, մի ձիավորի հրամայեց գնալ մի ճանապարհով ուտելիք բերելու պատրվակով, երբ այդ ձիավորը գնաց, մի ուրիշ ձիավորի ուղարկեց մյուս ճանապարհով: Կատարելով այդ խելամիտ քայլերը, ինքը թագավորը իր գնդով, գնաց այն ճանապարհով, որով եկել էր անցորդը: Մինչ նրանք սպասում էին, որ նա կմոտենա իրենց, նա անարգելք մտավ իր թագավորություն: Ժողովրդի կողմից մեծ ուրախությամբ ընդունված՝ նա պահեց իր հավատարմությունը Հռոմին՝ չհայտնելով իրեն հասցված վիրավորանքները:

Դանիելը և Բարզիմերիոսը դատարկաձեռն վերադարձան: Երբ սկսեցին նրանց վիրավորել և ծաղրել իրենց անճարության համար, նրանք սպասում էին պահի, որպեսզի առաջին իսկ առիթով վնաս հասցնել Պապին: Նրանք Պապին կայսեր մոտ մեղադրանքներ էին անում: Տերենտիոսի` Պապ թագավորի մասին հաճախակի արած բամբասանքների, ինչպես նաև Պապին Տարսոն կանչելու և բռնելու անհաջող փորձի հետևանքով սաստկացավ կայսեր անհաշտ ատելությունը Պապի նկատմամբ:

Սկսեցին անընդմեջ նորանոր նենգություններ հորինել` նպատակ ունենալով զրկել նրան կյանքից: Այս դավադրությունը գլուխ բերելու գործը գաղտնի գրությամբ հանձնարարվեց Տրայանոսին, որն այն ժամանակ Հայաստանում հռոմեական զորքերի հրամանատար էր նշանակված: Աշխատելով նենգադավ խորամանկությամբ, սա մեկ նրան էր հանձնում Վաղեսի նամակները` հավատացնելով նրա բարյացակամ վերաբերմունքը, մեկ ինքն էլ գալիս Պապի մոտ ճաշկերույթի և, վերջիվերջո, երբ դավադրությունը լիովին կազմակերպվեց, շատ քաղաքավարի ձևով Պապին հրավիրեց իր մոտ ճաշի: Թագավորը, ոչ մի վտանգ չզգալով, եկավ և նստեց իրեն տրամադրված պատվավոր տեղում: Մատուցվեցին ընտիր կերակուրներ: Ընդարձակ դահլիճը դղրդում էր լարավոր և փողավոր գործիքների հնչյուններից: Երբ գինին տաքացրեց գլուխները, ինքը` հրավիրող Տրայանոսը, դուրս գնաց բնական կարիքը բավարարելու պատրվակով: Ապա ներս եկավ ահեղատես մի բարբարոս, որը կոչվում է սուպրե: Վայրենին սպառնացող հայացքով, թափահարեց պատյանից հանած սուրը, մոտեցավ երիտասարդ թագավորին, որ սպանի նրան, որի առջև փակված էին դուրս պրծնելու բոլոր ճանապարհները:

Թագավորը նրան տեսավ այն ժամանակ, երբ փոքր ինչ թեքված էր բազկաթոռում: Վեր կացավ և հանեց դաշույնը, որպեսզի որքան կարող է, պաշտպանի իր կյանքը, սակայն վայր ընկավ կրծքից խոցված որպես ամոթալի մի զոհ: Նա հոշոտվեց կրկին հասցված հարվածներից: Ահա այսպիսի նենգությամբ խարդախվեց դյուրահավատությունը: Հյուրընկալության ժամանակ օտարականի արյունը թափվեց շքեղ սեղանածածկոցների վրա` աստծո հյուրասիրության դեմ հանդիման, մի բան, որը նույնիսկ Եվքսինյան Պոնտոսի կողմում խղճմիտ երկյուղածության արժանի վարմունք է համարվում: Այնուհետև, ճաշկերույթի մասնակիցները, չափից դուրս հագեցած պատահարից, սարսափահար դուրս փախան:

Ռուսերենից թարգմանեց Վարդան Պետրոսյանը, 10-րդ դասարան