«Հայ ենք մենք» նախագիծ

Թադևոս Մարկոսյան
10-րդ դասարան

Պապ թագավորը
Ստ. Զորյանի «Պապ թագավոր» վեպի նյութերով

Նա անփորձ էր, երիտասարդ, նրա վրա կարելի էր ազդեցություն ունենալ, խելք սովորեցնել և բացատրել Հայոց աշխարհի օգուտն ու վնասը։ Նա բյուզանդացիների ազդեցության տակ էր: Իսկ այդ ժամանակներում կաթողիկոս էր Ներսեսը` ինքնահավան և շահամոլ, ով սեփական անվան փառաբանման համար ամեն ինչ կտար, անգամ եթե տուժեին երկիրը և պետականությունը:

Պապը կողմնակից էր բյուզանդացիներին, որոնք կբերեին իրենց հետ անցանկալի փոփոխություններ և բացառիկ առավելություններ եկեղեցուն և նրա բարձր իշխանավոր խավին, որոնք սովոր էին քիթը խոթելու պետական գործերի մեջ, սեփական կամքը թելադրելու իշխաններին և անգամ թագավորներին:

Հայաստանի հետաքրքրությունը Բյուզանդիայի նկատմամբ զարգացրեց պարսիկների թշնամանքը, որոնց հետ հայերը մոտ էին սովորույթներով և սովորություններով:

Զորյանի կարծիքով Պապը արտաքինից փափուկ էր, սակայն որոշիչ պահերին նրա խարտյաշ, խոշոր աչքերում և հոնքերի արանքում հայտնվում էր անսպասելի կամք, որը խոսում էր նրա հաստատակամության մասին: Կարևոր պահերին նա ինքնասածի էր: Անգամ կաթողիկոսը չկարողացավ համոզել, որ Պապ թագավորը չմասնակցի Ձիրավի ճակատամարտին: «Անգամ եթե ժողովուրդը ների` իմ սիրտն ինձ կմեղադրի», - ասում է նա կաթողիկոսին: Պապ թագավորը Նախիջևանի ճակատամարտի ժամանակ կարող էր հեռվից հետևել իր բանակի գործողություններին, սակայն անձամբ է մասնակցում, քաջալերում հայ զինվորին, ինչով և պայմանավորում է անսպասելի հաղթանակը` փախուստի մատնելով Շապուհի կանոնավոր շարքերը: Բագրատունի և Կամսարական իշխանները կարող էին ապահովել հայկական զորքի բարձր ոգին, սակայն եթե պարսիկները վախ էին սերմանում` դիմելով փղերի օգնությանը, ապա Պապ թագավորը շրջապատված հայ զորավարներով, վախ էր առաջացնում հակառակորդի զորքերում:

Պապը սուր միտք ունի: Արածանիի ափին նա կարողացավ փղերին շրջել, մեծ հարված հասցնել պարսիկներին` իրենց զենքը իրենց իսկ դեմ օգտագործելով:

Պապ թագավորը իր հորից` Արշակից, ավելի բարեսիրտ էր. նա չի պատժում Հայր-Մարդպետին, որը ժամանակին դաստիարակել էր փոքր Պապին, բայց որը մայր թագուհու հեռանալուց հետո Արշակունյաց պալատում պատսպարել էր նրանց թշնամուն` Մերուժան Արծրունուն: Իսկ Արշակ թագավորը գլխատում էր իր թշնամիներին:

Պապ թագավորը սիրում էր նաև զվարճանքը և որսը: Նրա սիրերի վայրերից էին Խոսրովի անտառները, որոնք հայտնի էին իրենց կենդանիներով:

Անտեսելով կաթողիկոսի զգուշացումները` նա շարունակում էր իր երթևեկությունը ամբողջ երկրով, ինչը զարմացնում էր բոլորին հատկապես Զարմանդուխտ թագուհուն: Նրան մտահոգում էին Պապ թագավորի գիշերային, անգամ երկու-երեք օրերով բացակայելը: Նա վստահում էր Պապի ընկերներին` Բատին և Իերեմիային, սակայն խանդում էր ամուսնուն: Պապը բացատրում էր իր բացակայությունների պատճառները պատերազմին պատրաստվելու միջոցառումներով: Քանի որ իր վերջնական նպատակը Հայոց աշխարհը պարսիկներից ազատագրումն էր, նա չէր կարող հանգստանալ ընտանիքի և հարազատների գրկում: Եվ երիտասարդ թագուհու խնդրանքները անտեսվում էին: Պապը տխուր էր և վրեժով լեցուն:

Պապը գիտեր, լսել է և այժմ էլ տեսնում էր, որ հայ նախարարների մեջ չկար ընդհանուր երկրի շահագրգռություն, մտավոր կրթություն, որ հասկանային երկրի, հայրենիքի ազատությունը: Չէր եղել նաև մի իշխանություն, որ այս ամենը հասկացներ նրանց. յուրաքանչյուր նախարար անում էր այն, ինչ ցանկալի և ինչ նպատակահարմար էր գտնում իր համար, իր դիրքի համար, իր շահի համար… Ամեն նախարար ուներ իր բանակը և, անհամաձայնության դեպքում, անջատվում էր կենտրոնից կամ քաղաքական ներքին պատերազմ սկսում: Իսկ երկրի դեմ արտաքին պատերազմ ծագելիս` ավելի սեփական անձի ու կալվածքի մասին էին մտածում, քան երկրի. վտանգի դեպքում երբեմն կա՛մ հնազանդվում էին թշնամուն, կա՛մ մատնության ու շառով ապահովում իրենց: Պարսից ինքնակալները, լավ իմանալով նախարարների այս թուլությունը, հաճախ կաշառում էին կամ առատ խոստումներով իրենց կողմը գրավում այս-այն նախարարին ու բդեշխին և պառակտում երկիրը:

Պապ թագավորը հավաքագրում էր գյուղացիներին` հզորացնելով հայոց բանակը և իր հրահանգներով բողոքի ալիք էր առաջացրել հոգևորականների ղեկավորության մեջ: Անգամ Ներսես կաթողիկոսը նրա քայլերը համարում էր չկշռված երիտասարդի քայլեր:

Բյուզանդիայի խորհրդականը Հայաստանում զգուշացնող նամակ է ուղարկում Վալենտիանոս կայսեր: Նրա օգնությանն է դիմում Ներսես կաթողիկոսը, որի շահերը չէին համապատասխանում Պապի ձեռնարկած քայլերին: Անգամ պարսիկամետների նկատմամբ Պապ թագավորի բարյացակամ անտարբերությունը ջղայնացնում էր հայ նախարարներին ու հոգևորականներին, որոնք սկսել էին դավեր նյութել թագավորի դեմ:

Զարմանդուխտ թագուհին զգուշացնում է Պապին եկեղեցականների դավաճանության մասին: Նա փորձում է համոզել ամուսնուն շահել Ներսես կաթողիկոսի խաթրը: Պապ թագավորը մեծ կամքի ուժ ցուցաբերեց՝ զրկելով եկեղեցուն հարկեր հավաքելու իրավունքից և չվախեցավ Աստծո պատժից և Բյուզանդիայի կայսրից: Ներսես կաթողիկոսը մահացավ սրտի կաթվածից, սակայն մեղադրեցին թագավորին: Պապին չկանգնեցրեց հոգևորականների դժգոհությունները:

Նա շարունակում էր նախարարներից զինվոր և ձիեր պահանջել բանակը ամրապնդելու համար, ինչով «նվաճել» էր նախարարների զայրույթը, որոնք պատրաստ էին դիմելու պարսիկների օգնությանը: Չնայած այն բանին, որ պարսիկը գերեվարել էր հայ նախարարներին, հայոց թագավորին ու թագուհուն: Որպեսզի մյուսներին դաս լինի, Պապ թագավորը պատժում է և սպանում Հայ-Մարդպետին:

Պապ թագավորը ցուցաբերում է մեծ ինքնուրույնություն` նոր կաթողիկոս օծելու արարողությունը անցկացնելով Հայաստանում, այլ ոչ թե Բյուզանդիայում:

Պապը հասկացել էր, որ հույսը պետք է կապել սեփական ժողովրդի հետ, որ ուժը սեփական ինքնուրույնության մեջ լինի: Սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի հետ բռնկված վեճում Պապ թագավորը էլ նման չէ անփորձ երիտասարդի, նա անճանաչելի փոխվել էր: Պապ թագավորին հաջողվում է համոզել, որ բյուզանդացիները պարսիկներից չեն տարբերվում, և նվաճել սպարապետի վստահությունը:

Պապ թագավորը գիտեր, թե ինչ է ընկերությունը, վստահությունը, սերը: Մինչև վերջին պահը նա կասկածում էր, թե Բյուզանդիայի ներկայացուցիչը` Տերենտիոսը, կարող էր աղվեսաբար խաբել առանց կասկածներ առաջացնելու, քանի որ Ձիրավի ճակատամարտի ժամանակ նա մտահոգված էր թագավորի կյանքի համար: Պապը սիրում էր իր հավատարիմներին` Բատին, Իերեմիային, կնոջը` Զարմանդուխտ թագուհուն և զավակներին:

Երբ Վալենտիանոս կայսրը թակարդ էր լարել և ուզում էր գերեվարել հայոց թագավորին` կանչելով Տարսոն քաղաք, Պապը հնարամտություն, խիզախություն ցուցաբերեց 300-անոց ջոկատով` չվախենալով հռոմեական կանոնավոր բանակից, որը պաշարել էր շրջակայքը, փախուստի դիմեց:
Նա չկրկնեց իրեն նախորդողների ճակատագիրը, եթե հիշենք ինչպես Կարակալան հրավիրելով Սանատրուկ Հայ թագավորին զրկեց նրան գահից և գրավեց Հայաստանը; Անտոնիոսին խաբելով թագավոր Արտավազդին շղթայեց նրան և տարավ Եգիպտոս ու նվիրեց Կլեոպատրա թագուհուն; Շապուհը խաղաղություն խոստանալով հրավիրեց Արշակ թագավորին և բանտարկեց:

Պապ թագավորը հասկացել էր, որ գերտերությունները չէին կարող հաշտվել հարևան հայերի ինքնուրույնությանն և միշտ ձգտելու են ենթարկեցնել հայերին:
Հայաստանը չունի բարի դրացական տրամադրված հարևաններ և ոչ մեկին չի կարելի վստահել:
Շրջելով Հայաստանում նա հասկացավ, թե որքան աղքատ և թշվառ վիճակում է ժողովուրդը և փորձելով լավացումներ մտցնել նա հաճախ հակադրվում էր եկեղեցու, նախարարության, իշխանների շահերին: Վեպի վերջում ընկնում է երկրով մեկ ու մեկ առ մեկ համոզում նախարարներին միաբանվել:

Զորյանը մի դրվագ է նկարագրում. ա մուսնացած կինը նետվում է թագավորի ձիու ոտքերի տակ և խնդրում է ամուսնալուծվել: Թագավորը հրամայում է քննել այդ դեպքը և հակադրվելով եկեղեցու կանոններին ու արժանանալով կաթողիկոսի զայրույթին՝ թույլ է տալիս դժբախտ ամուսնացածներին բաժանվել և յուրաքանչյուրը նոր ընտանիքում ունենալ երեխա, ինչը նրանց չէր հաջողվում:

Դա խոսում է Պապի արդիականության ու նորարարության մասին:

Ամեն օր նա ստիպում էր իրեն տեղեկանալ երկրում կատարվող իրադարձություններին և մարդկանց խնդրանքներին: Իմանալով, որ մենաստանում 17 տարեկան աղջիկ է կախվել, նա տեղեկություն է հավաքում հոգևոր մենաստաններում տեղի ունեցող անարդարության մասին և հրահանգ է արձակում փակել կանանց մենաստանները: Դրանով վերջնականապես զայրացնում է նոր Խադ կաթողիկոսին, որը անիծում է Պապ թագավորին:

Պապ թագավորը իր ճիշտ ապրելակերպով, քաղաքականությամբ, դիվանագիտությամբ ու կտրուկ պահին համապատասխանող ճիշտ քայլերով նվաճեց ժողովրդի վստահությունը:

Երբ Տերենտիոսը իր ամառային դղյակում հյուրնկալելով Պապին գաղտագողի սպանեց նրան օգնության էին շտապել նախարարներից շատերը: Անգամ հայոց թագավորի մահը համախմբեց հայ ժողովրդին և վախեցրեց Բյուզանդիային նոր պատերազմ սկսելու հարցում:

Երբ նրա հաջորդողը` Վարազդատը եկավ գահակալության բյուզանդական կայսրը ուղարկեց նրան գահն ու թագավորական թիկնոցը:

Աշոտ Տիգրանյան

Իմ ամփոփ խոսքը Պապ արքայի մասին

Մի փոքր ձևափոխելով Ֆորտինբրասի խոսքը Համլետի մասին (Շեքսպիրի վարկած) ես ասում եմ. «Եթե ողջ մնար ու շարունակեր/ Հայոց աշխարհը, անշուշտ, կծաղկեր»:

Պապը հայամետ Հայքի ջատագով էր (վկա նրա արտաքին քաղաքականությունը):

Պապը ճկուն քաղաքական գործիչ էր (վկա ելքը Տարսոնից և հայատյաց Շապուհի վիշտը նրա սպանության լուրն առնելիս):

Պապը տաղանդավոր և խիզախ զորավար էր, վկա Ձիրավի հերոսամարտն ու Մեծ Հայքի ազատագրումը և միասնականության վերականգնումը:

Պապը սոցիալական արդարության և համերաշխության կողմնակից էր, Հայքը Արշակավանի վերածելու տեսլականի զիվոր (վկա հողերի վերաբաշխումը, հարկերի թեթևացումը և անմիջական շփումները ժաղովրդի բոլոր խավերի հետ):
 
Պապը միաժամանակ և՛ իր ժամանակի ծնունդ էր (վկա ժողովրդի սերը), և՛ ապագայի պատգամաբեր (վկա նրա դատապարտվածությունը):
 
Նա 18 տարեկանում արդեն կանգնած էր Արրատայի քրմերի, արարչազարմ Հայկի, Արամ Աշխարհակալի, Արտաշես Բարեպաշտի և պավլիկյան առաքյալների կողքին: