Ա. Խինչին

Մաթեմատիկայի դասերի դաստիարակչական ազդեցության մասին

Սկիզբը

Մտածելակերպ

Բացի յուրահատուկ, մտահանգումների տրամաբանական ճշգրտության նկատմամբ հատկապես խիստ պահանջներից, մաթեմատիկան դպրոցում դասավանդվող մյուս գիտություններից տարբերվում է նաև իր մտածելակերպով, մտածելու ոճով: Չնայած այդ ոճը  թեև դարերի (և նույնիսկ տասնամյակների) ընթացքում բավական զգալի փոփոխություններ է կրում, բայց ունի ուրիշ գիտություններում ընդունված ոճերից զգալիորեն  տարբերվող և բոլոր դարաշրջանների համար ընդհանուր որոշակի գծեր:

Որևէ գիտության մեջ հաստատված մտածելաոճը, միայն արտաքին, ինչպես կարելի է մտածել, և այդ պատճառով էլ երկրորդական ազդակ չէ, որը միայն գեղագիտակական արժեք ունի և այդ պատճառով չի կարող զգալիորեն ազդել այդ գիտության զարգացման վրա:  Հակառակը, ըստ էության մտածելակերպով են որոշվում տեսական կապերի որոշակիությունը, գիտական կառույցների պարզությունը և հստակությունը, հասկացութունների տեսանելի կոնկրետությունը և շատ այլ բաներ, որոնցով էլ իրենց հերթին պայմանավորված են գիտական քննարկումների, գիտական դասավանդման արդյունավետությունը և արգասավորությունը,  դրանցով պայմանավորված` գիտության զարգացման տեմպերը:

Մաթեմատիկական մտածելակերպին բնորոշ հատուկ գծերի մեջ կան այնպիսինները, որոնց բնորոշ է միանգամայն ընդհանուր և լայն նշանակություն. այդպիսի գիծը, եթե այն յուրացվում է ուրիշ գիտության ներկայացուցչի կամ գործարարի կողմից, հաճախ էական ծառայություն է մատուցում ինչպես նրա սեփական մտածելակերպին, այնպես էլ աշակերտների և հետևորդների կողմից նրա աշխատանքների յուրացմանը: Գիտության այլ բնագավառի որևէ դասականի ստեղծագործություն կարդալիս մաթեմատիկոսը երբեմն զարմացած բացականչում է. «Այս մարդը լրիվ մեր նման է մտածում»: Զարմանք է առաջանում, որովհետև սովորաբար այդ գիտական բնագավառում մաթեմատիկական մտածելակերպի հետ շատ քիչ ընդհանություն ունեցող բոլորովին ուրիշ մտածելաոճ է ընդունված:

Սակայն եթե մաթեմատիկական մտածելակերպի որոշ գծերի յուրացումը կարող է գիտության և պրակտիկ գործունեության այլ ոլորտներում մտածելու ոճը ազնվացնել, այդ ոճը մտքի ավելի հզոր ու արդյունավետ գործիք դարձնել, ապա ակնհայտ է, որ չի կարելի անտեսել մաթեմատիկայի դասերի օգտագործումը երիտասարդ մտքերը զարգացնելու և նրանց կողմից այդ գծերն աստիճանաբար յուրացնելու համար, որպեսզի այդ գծերը դառնան մտածելակերպի ամուր հմտություններ` սկզբում մաթեմատիկայի շրջանակում, հետո` դրանից դուրս: Որպեսզի դա իրականացվի, առաջին հերթին պետք է ամենայն մանրամասնությամբ առանձնացնել մտածելակերպի այն գծերը, որոնց մասին խուսում էինք: Հիմա հենց դա էլ կփորձեմ անել:

Յուրաքանչյուր ճիշտ կառուցված մտքերի ընթացքի հիմքում, անկախ դրա առարկայական բովանդակությունից, այնպիսի ֆորմալ-տրամաբանական սխեմա է, որը վարժված մտքի կողմից ընկալվում է որպես բարետես և օրինաչափ որոշակի կմախք` լրացված այս կամ այն որոշակի բովանդակությամբ: Մտածելու ոճից անկախ` այդ տրամաբանական սխեման պետք է լինի օրնաչափ, բացթողումներից զերծ. առանց դրան դատողությունը անորակ է դառնում և պետք է մերժվի:

Բայց մտքերի տրված ընթացքում այդ տրամաբանական կմախքի դերը և դիրքը շատ տարբեր են լինում և հիմնականում կախված են հենց մտածելակերպից: Մի դեպքում տրամաբանական սխեման է դառնում որոշողը, մտածելու ընթացքն ուղղորդողը, այնպես որ մտածողն այն անընդհատ պահում է տեսադաշտում և դրան համապատասխան է կառուցում դատողությունների փուլերի հաջորդականությունը: Ուրիշ դեպքում` հակառակը, տրամաբանական հենքը քողարկված է մնում, միտքը հիմնականում փաստացի բովանդակությանն է ուղղվում, իսկ տրամաբանության դերը մնում է հետագա հսկումը, և այդ հսկումն էլ գրավոր կամ բանավոր խոսքի շարադրման մեջ հաճախ միայն ենթադրվում է, բայց հստակ չի իրականացվում. տրամաբանական սխեման որպես ամբողջություն դուրս է մնում մտածողի տեադաշտից: Բնական է, որ հաճախ հանդիպում են նշված երկուսի միջանկյալ մտածելակերպերը:

Մաթեմատիկայի համար բնորոշ է դատողությունների տրամաբանական սխեմայի ծայրահեղության հասնող գերակայությունը. այդ սխեման թեկուզ ժամանակավորապես աչքաթող անող մաթեմատիկոսը ընդհանրապես զրկվում է գիտականորեն մտածելու հնարավորությունից: Մաթեմատիկական մտածելակերպի այս ինքնատիպ, ուրիշ ոչ մի գիտության մեջ այդպես ամբողջական չհանդիպող գիծը շատ թանկարժեք բան է պարունակում: Ակնհայտ է, որ այն թույլ է տալիս առավելագույնս հետևել մտքի ընթացքին և ապահովում է սխալներից. մյուս կողմից` մտածողին ստիպում է յուրաքանչյուր տրոհման ժամանակ աչքի առաջ ունենալ բոլոր հնարավորությունների ամբողջությունը և ստիպում է հաշվի առնել դրանցից յուրաքանչյուրը` բաց չթողնելով ոչ մեկը (նման բացթողումները հնարավոր են և շատ են հանդիպում այլ մտածելակերպերի դեպքում): Այդ պատճառով նշված հարցի հետ կապված, մաթեմատիկայի դասերին ձեռք բերվող ոճական ունակությունները կարևոր նշանակություն ունեն սովորողների մտածողության ընդհանուր կուլտուրայի բարձրացման համար:

Մաթեմատիկայից հեռու բնագավառում, և այնուամենայնիվ այդ գծով ծայր աստիճան հագեցած մտածողության հետաքրքիր և փայլուն օրինակ են Մարքսի աշխատությունները: Երբ ուրիշ հեղինակների տնտեսագիտական աշխատանքներ ուսումնասիրելուց հետո ընթերցողը բացում է «Կապիտալը», նրան հենց առաջին տողերից զարմացնում է երկաթյա, անթերի տրամաբանությունը: Տրամաբանական սխեման իր անխափան պահանջներով ոչ միայն որոշում է հեղինակի մտքերի ընթացքը, այլ նաև հաստատակամորեն համոզում է ընթերցողին, որը չի կարողանում շեղվել նրա ուղղորդող ազդեցությունից: Տնտեսագիտական ստեղծագործության համար անսովոր այս ոճը, որը համարյա մոտենում է մաթեմատիկականի, ընթերցողի մոտ մշտապես առաջ է բերում ամրության, վստահության, ծայրահեղ համոզչության զգացողություն և միևնույն ժամանակ օգնում է կարդացածը յուրացնելուն:

Շարունակությունը

Թարգմանեց Գևորգ Հակոբյանը