Դմիտրի Լիխաչյով

ՆԱՄԱԿՆԵՐ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԻՆ

30-31-րդ նամակներ

Երեսուներկուերորդ նամակ

Արվեստը հասկանալ

Եվ այսպես, կյանքն ամենամեծ արժեքն է, որ մարդ ունի: Եթե կյանքը համեմատենք թանկարժեք պալատի հետ՝ բազում դահլիճներով, որոնք ձգվում են անվերջանալի սենեկաշարքերով, որոնք բոլորը շքեղորեն տարբեր են, և մեկը մյուսին նման չէ, ապա այդ պալատում ամենամեծ դահլիճը, իսկական «գահադահլիճը», այն դահլիճն է, որտեղ արվեստն է թագավորում: Դա զարմանալի կախարդանքների դահլիճ է: Եվ  առաջին կախարդանքը, որը նա կատարում է, տեղի է ունենում ոչ միայն պալատի տիրոջ, այլ նաև հանդիսության բոլոր հրավիրյալների հետ: 

Դա անվերջանալի տոնակատարությունների դահլիճ է, որոնք մարդու կյանքը դարձնում են ավելի հետաքրքիր, հանդիսավոր, ուրախ, արժեքավոր... Չգիտեմ` էլ ինչ մակդիրներով արտահայտեմ իմ հիացմունքն արվեստի հանդեպ, նրա ստեղծագործությունների հանդեպ, այն դերի հանդեպ, որն ունի նա մարդկության կյանքում: Եվ ամենամեծ արժեքը, որով արվեստը պարգևատրում է մարդուն, բարության արժեքն է: Արվեստը հասկանալու շնորհով պարգևատրված մարդը դառնում է բարոյապես ավելի լավը, հետևաբար, նաև ավելի երջանիկ: Այո՛, ավելի երջանիկ: Քանի որ արվեստի միջոցով աշխարհը, շրջապատող մարդկանց, անցյալը և հեռավորը բարությամբ ընկալելու շնորհով պարգևատրված մարդը հեշտությամբ է ընկերանում ուրիշ մարդկանց հետ, ուրիշ մշակույթների հետ, ուրիշ ազգությունների հետ, նրա համար հեշտ է լինում ապրելը:

Ե. Ա. Մայմինը ավագ դասարանների սովորողներին ուղղված «Արվեստը մտածում է պատկերներով» գրքում գրում է. «Հայտնագործությունները, որոնք արվեստի միջոցով ենք կատարում, ոչ միայն կենդանի և տպավորիչ, այլ նաև բարի հայտնագործություններ են: Իրականության՝ արվեստի միջոցով ստացվող իմացումը մարդկային զգացմունքով, կարեկցանքով ջերմացած գիտելիք է: Արվեստի այս հատկությունն է նրան դարձնում անասելի բարոյական նշանակություն ունեցող հասարակական երևույթ: Գոգոլը թատրոնի մասին գրել է. «Դա մի ամբիոն է, որտեղից կարելի է աշխարհին բարի շատ բան ասել»: Ցանկացած իսկական արվեստ բարության աղբյուր է: Նա հենց իր հիմքում բարոյական է, քանի որ ընթերցողի, հանդիսատեսի, բոլոր նրանց մեջ, ովքեր ընկալում են, առաջ է բերում կարեկցություն և ապրումակցություն մարդկանց, ամբողջ մարդկության նկատմամբ:   Лев Լև Տոլստոյը խոսել է արվեստի «միավորող ակունքի» մասին և այդ հատկությանն առաջնային նշանակություն է տվել: Իր պատկերային ձևի շնորհիվ արվեստը լավագույնս միավորում է մարդուն մարդկությանը. ստիպում է ավելի մեծ ուշադրությամբ և ըմբռնումով վերաբերվել ուրիշի ցավին, ուրիշի ուրախությանը: Ուրիշի այդ ցավն ու ուրախությունը զգալի չափով դարձնում է քոնը... Արվեստը մարդկային է այս բառի ամենխորը իմաստով: Նա մարդուց է գալիս և տանում է դեպի մարդը՝ դեպի նրա ունեցած ամենակենդանին, բարին, ամենալավը: Նա մարդկային հոգիների միավորմանն է ծառայում»: Լավ, շա՛տ լավ է աված։  Եվ այստեղ շատ մտքեր հնչում են, որպես հրաշալի աֆորիզմներ:

Հարստությունները, որ արվեստի ստեղծագործությունների ընկալումն է ընձեռում մարդուն, չի կարելի նրանից խլել. իսկ դրանք ամենուր են, պետք է միայն նկատել:

Իսկ չարությունը մարդու մեջ միշտ կապված է ուրիշին չհասկանալու, նախանձի տանջալից զգացողության, էլ ավելի տանջալից անբարյացակամության զգացողության, հասարակության մեջ սեփական տեղով չբավարարվելու, հավերժական, մարդուն ուտող ոխի, կյանքից հիասթափության հետ: Չար մարդն իրեն պատժում է իր չարությամբ: Նա նախ և առաջ ինքն իրեն է թաղում խավարում:

Արվեստը լուսավորում է և միաժամանակ լուսավորում է մարդու կյանքը: Եվ կրկնում եմ՝ մարդուն դարձնում է ավելի բարի և, հետևաբար, ավելի երջանիկ:
Բայց արվեստի ստեղծագործությունը հասկանալն այնքան էլ դյուրին չէ: Դա պետք է սովորել` սովորել երկար, ամբողջ կյանքում: Քանի որ արվեստի սեփական ընկալման ընդլայնումը չի կարող ընդհատում ունենալ: Կարող է միայն նահանջ լինել` դեպի անհասկացության խավարը: Չէ՞ որ արվեստը մեզ միշտ հանդիպեցնում է նորանոր երևույթների հետ, և սա է արվեստի մեծագույն շռայլությունը: Պալատում արդեն մեր առջև բացվել են որոշ դռներ, հետո մյուսների բացվելու հերթն է:

Իսկ ինչպե՞ս սովորենք արվեստը հասկանալ: Ինչպե՞ս մեր մեջ կատարելագործենք այդ ընկալումը: Դրա համար ինչպիսի՞ հատկություններով պետք է օժտված լինել:

Չեմ պատրաստվում դեղատումսեր առաջարկել: Ոչինչ կտրուկ չեմ ուզում պնդել: Բայց այն հատկությունը, որն արվեստի իսկական ընկալման համար ինձ այնուամենայնիվ ավելի կարևոր է թվում, անկեղծությունն է, ազնվությունը, արվեստն ընկալելու համար բացությունը:

Մարդն արվեստի ընկալում պետք է սովորի ամենից առաջ ինքն իրենից`սեփական անկեղծությունից:

Հաճախ ինչ-որ մեկի մասին ասում են` բնածին ճաշակ ունի: Ամենևի՛ն: Եթե հետևեք այն մարդկանց, ում մասին կարելի է ասել, որ ճաշակ ունեն, ապա նրանց բոլորին հատուկ մի ընդհանուր գիծ կնկատեք. նրանք ազնիվ և անկեղծ են իրենց ընկալման մեջ: Շատ բան նրանք հենց դրանից են սովորել:

Երբեք չեմ նկատել, որ ճաշակը ժառանգաբար փոխանցվի:
Կարծում եմ, որ ճաշակն այն հատկությունների մեջ չէ, որոնք գեներով փոխանցվում են: Չնայած ընտանիքը ճաշակ դաստիարակում է, և ընտանիքից, նրա ինտելիգենտությունից շատ բան է կախված:

Արվեստի ստեղծագործությանը չի կարելի կանխակալ մոտենալ՝ ընդունված «կարծիքից», նորաձևությունից, ընկերների կարծիքից ելնելով կամ չկամեցողների հայացքներից վանվելով: Արվեստի ստեղծագործության հետ պետք է կարողանալ «դեմառդեմ» մնալ:

Եթե արվեստի ստեղծագործություններ ընկալելիս սկսեք հետևել նորաձևությանը, ուրիշների կարծիքին, նրբաճաշակ և «նրբագեղ» երևալու ձգտմանը, ձեր մեջ կխեղդեք այն ուրախությունը, որը կյանքն արվեստին է պարգևում, իսկ արվեստը` կյանքին:

Ձևացնելով, թե հասկանում եք այն, ինչը չեք հասկանում, ոչ թե ուրիշին, այլ հենց ձեզ եք խաբում: Փորձում եք ինքներդ ձեզ էլ համոզել, որ ինչ-որ բան հասկացել եք, բայց ուրախությունը, որ արվեստն է պարգևում, անմիջական է, ինչպես և ցանկացած ուրախություն:

Դուր է գալիս` այդպես էլ ասեք ձեզ և ուրիշներին, որ դուր է գալիս: Միայն թե ձեր ընկալումը, իսկ որ ավելի վատ է՝ թյուրընկալումը, մի՛ պարտադրեք ուրիշներին: Մի՛ կարծեք, թե բացարձակ ճաշակով կամ էլ բացարձակ գիտելիքով եք օժտված: Առաջինն անհանար է արվեստի, երկրորդը` գիտության մեջ: Ձեր և ուրիշների մեջ հարգեք սեփական վերաբերմունքը արվեստի նկատմամբ և հիշեք իմաստուն կանոնը` ճաշակին ընկեր չկա:

Մի՞թե սա նշանակում է, որ պետք է մարդ ամբողջովին ամփոփվի իր մեջ և բավարարվի իրենով, արվեստի այս կամ այն ստեղծագործության մասին իր վերաբերմունքով: «Ինձ սա դուր է գալիս, իսկ սա` ոչ, և վերջ»: Ո՛չ մի դեպքում:

Արվեստի ստեղծագործությունների սեփական ընկալման նկատմամբ չի կարելի հանգիստ լինել, պետք է ձգտես հասկանալ այն, ինչ չես հասկացել, և խորացնել այն բանի ընկալումը, ինչը մասնակի ես ընկալել: Իսկ արվեստի ստեղծագործության ընկալումը միշտ էլ լրիվ չէ: Քանի որ իսկական արվեստի ստեղծագործությունն «անսպառ» հարստություններ ունի:

Ինչպես արդեն ասացի, չի կարելի հենվել ուրիշների կարծիքների վրա, բայց մյուսների կարծիքը պետք է լսել, հաշվի առնել: Եթե ուրիշների կարծիքն արվեստի ստեղծագործության մասին բացասական է, ապա դա մեծ մասամբ անհետաքրքիր է: Ավելի հետաքրքիր է մյուսը՝ երբ շատերի կողմից արտահայտվում է դրական հայացք: Եթե որևէ նկարչի, որևէ նկարչական դպրոց ընկալում են հազարները, ապա շատ հավակնոտ կլիներ պնդել, թե միայն դուք եք ճիշտ:

Իհարկե, ճաշակին ընկեր չկա, բայց ճաշակը զարգացնում են, և՛ սեփականը, և՛ ուրիշներինը: Կարելի է ձգտել հասկանալ այն, ինչ հասկանում են ուրիշները, հատկապես, եթե այդ ուրիշները շատ են:  Չէ՞ որ շատ ու շատերը չեն կարող ուղղակի խաբեբաներ լինել, եթե պնդում են, որ ինչ-որ բան իրենց դուր է գալիս, եթե գեղանկարիչը կամ երաժշտահանը, բանաստեղծը կամ քանդակագործը հսկայական կամ նույնիսկ համաշխարհային ճանաչում ունեն: Ի դեպ, լինում են մոդաներ, և լինում են նորի կամ ուրիշինի միանգամայն անհիմն մերժում, «ուրիշինի», շատ բարդի նկատմամբ նույնիսկ ատելության վարակ, և այլն:

Ամբողջ հարցն այն է միայն, որ առանց ընկալելու ավելի պարզը՝ միանգամից չես կարող ընկալել բարդը: Ցանկացած ընկալման ժամանակ՝ գիտական թե գեղարվեստական, չի կարելի թռչել աստիճանների վրայով: Դասական երաժշտություն հասկանալու համար պետք է  պատրաստված լինել երաժշտական արվեստի հիմունքների իմացությամբ: Նույնը՝ գեղանկարչության կամ պոեզիայի դեպքում: Չի կարելի տիրապետել բարձարագույն մաթեմատիկային՝ առանց իմանալու տարրականը:

Արվեստի նկատմամբ անկեղծությունն առաջին պայմանն է այն ընկալելու, բայց առաջին պայմանը դեռ ամբողջը չէ: Արվեստն ընկալելու համար նաև գիտելիքներ են պետք: Արվեստի պատմության, հուշարձանի պատմության, այն ստեղծողի կենսագրության փաստական տվյալներն օգնում են արվեստի գեղագիտական ընկալմանը` նրան ազատ թողնելով: Դրանք ընթերցողին, հանդիսատեսին կամ ունկնդրին արվեստի ստեղծագործության նկատմամբ որոշակի գնահատական կամ որոշակի վերաբերմունք չեն պարտադրում, այլ, կարծես «մեկնաբանելով», հեշտացնում են ընկալումը:

Փաստացի տվյալներն ամենից առաջ պետք են նրա համար, որ արվեստի ստեղծագործության ընկալումն իրականանա պատմական հեռանկարում, ներծծված լինի պատմականությամբ, քանի որ ստեղծագործության նկատմամբ գեղագիտական վերաբերմունքը միշտ էլ նաև պատմական է: Եթե մեր առջև ժամանակակից հուշարձան է, ապա ներկա ժամանակն էլ որոշակի պահ է պատմության մեջ, և պետք է իմանանք, որ հուշարձանն ստեղծվել է մեր օրերում: Եթե գիտենք, որ հուշարձանն ստեղծվել է Հին Եգիպտոսում, դա պատմական վերաբերմունք է առաջացնում, օգնում այն ընկալելուն: Իսկ հինեգիպտական արվեստն ավելի սուր ընկալելու համար պետք կգա իմանալ նաև, թե Հին Եգիպտոսի պատմության որ շրջանում է ստեղծվել այս կամ այն հուշարձանը: 

Գիտելիքները մեր առջև դռներ են բացում, բայց դրանցով ինքներս պետք է անցնենք:  Եվ հատկապես ցանկանում եմ շեշտել մանրուքների նշանակությունը: Երբեմն մանրուքն է մեզ գլխավորի մեջ թափանցելու հնարավորություն տալիս: Որքա՛ն կարևոր է իմանալ, թե ինչի համար է գրվել կամ նկարվել այս կամ այն բանը:

Մի անգամ Էրմիտաժում VIII դարի վերջում և XIX դարի սկզբում Ռուսաստանում աշխատած, բեմանկարիչ և Պավլովյան այգիների շինարար Պյոտր Գոնզագոյի ցուցահանդեսն էր:  Հատկապես ճարտարապետական սյուժեներով նրա նկարները շշմեցնող են հեռանկարի կառուցման գեղեցկությամբ: Նա նույնիսկ պարծենում է իր վարպետությանբ` ընդգծելով իրականում հորիզոնական, իսկ նկարներում հորիզոնում զուգամիտվող (ինչպես և պետք է լիներ հեռանկարի կառուցման ժամանակ) բոլոր գծերը: Նրա նկարներում ինչքա՛ն շատ են իրականում հորիզոնական այդ գծերը: Քիվեր, տանիքներ:

Եվ ամենուր հորիզոնական գծերը մի քիչ ավելի հաստ են արված, քան պետք է, իսկ որոշ գծեր էլ անցնում են «անհրաժեշտի» սահմանը, այն սահմանը, որն իրականում է:

Բայց ահա էլի մի զարմանալի բան. Գոնզագոյի մոտ այդ բոլոր հեռանկարների համար միշտ ներքևից է դիտման կետ ընտրված: Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ դիտողը նկարն ուղիղ իր դիմաց է պահում: Դա այն պատճառով է, որ դրանք բոլորը թատերական բեմանկարչի էսքիզներ են, բեմանկարչի նկարներ, իսկ թատրոնում հանդիսասրահը (համենայն դեպս «ամենակարևոր» մարդկանց համար նախատեսված տեղերը) ներքևում է, և Գոնզագոն իր կոմպոզիցիաները պարտերում նստած հանդիսատեսի համար է նախատեսում:

Սա պետք է իմանալ:

Արվեստի ստեղծագործությունն ընկալելու համար միշտ պետք է իմանալ ստեղծագործելու պայմանները, ստեղծագործության նպատակը, նկարչի անձը և դարաշրջանը: Արվեստը չի կարելի մերկ ձեռքերով բռնել: Հանդիսատեսը, ունկնդիրը, ընթերցողը պետք է «զինված» լինեն՝ զինված գիտելիքներով ու տեղեկություններով: Ահա թե ինչու այդքան մեծ նշանակություն ունեն ներածական հոդվածները, մեկնաբանությունները և ընդհանրապես արվեստի, գրականության, երաժշտության մասին աշխատանքները:

Զինվեցե՛ք գիտելիքներով: Իզուր չի ասված` գիտելիքը ուժ է: Բայց դա ոչ միայն գիտության մեջ է ուժ. ուժ է նաև արվեստում: Արվեստն անհասանելի է անուժին:

Գիտելիքի զենքը խաղաղ զենք է:

Եթե մինչև վերջ հասկանաս ժողովրդական արվեստը և այն չդիտես որպես «պարզունակ» մի բան, ապա այն կարող  է ելման կետ լինել ցանկացած արվեստ որպես ուրախություն, ինքնուրույն արժեք ընկալելու համար՝ անկախ տարբեր, արվեստն ընկալելուն խանգարող պահանջներից (առաջին հերթին անպայման  «նմանության» պահանջը): Ժողովրդական ստեղծագործությունը սովորեցնում է հասկանալ արվեստի պայմանականությունը:

Ինչո՞ւ է այդպես: Ինչո՞ւ այնուամենայնիվ հենց ժողովրդական արվեստն է այդ սկզբնական և լավագույն ուսուցիչը: Որովհետև ժողովրդական արվեստում է մարմնավորված հազարամյակների փորձը: Մարդկանց «կուլտուրականների» և «անկուլտուրականների» բաժանելը հաճախ պայմանավորված է «քաղքացիների»՝ իրենց մասին ունեցած չափազանց մեծ կարծիքով և իրենց գերագնահատմամբ: Գեղջուկներն իրենց բարդ մշակույթն ունեն, որն արտահայտվում է ոչ միայն զարմանալի բանահյուսության (համեմատեք թեկուզ իր բովանդակությամբ խորը ռուսական գեղջկական երգը), ոչ միայն ժողովրդական արվեստի և հյուսիսի ժողովրդական փայտանյութով ճարտարապետության մեջ, այլ նաև բարդ առօրյայում, քաղաքավարության գյուղական բարդ կանոնների, ռուսական սքանչելի հարսանեկան ծեսի, հյուր ընդունելու ծիսակատարության, գյուղական ընտանեկան ընդհանուր ընթրիքի, բարդ աշխատանքային սովորույթների և աշխատանքային տոնակատարությունների մեջ: Սովորույթներն անհիմն չեն ստեղծվում:  Դրանք նույնպես բազմադարյան ընտրության արդյունք են` ըստ նպատակահարմարության, իսկ արվեստը ընտրություն է ըստ գեղեցկության: Սա չի նշանակում, որ ավանդական ձևերը միշտ ամենալավն են, և պետք դրանց հետևել: Պետք է ձգտել նորին, գեղարվեստական հայտնագործությունների (ավանդական ձևերն էլ ժամանակին հայտանգործություններ են եղել), բայց նորը պետք է ստեղծվի հինը, ավանդականը հաշվի առնելով, որպես արդյունք, ոչ թե որպես հնի և ամբարվածի մերժում:

* * *

33-րդ նամակ

Թարգմանեց Գևորգ Հակոբյանը