Թևան Դավթյանի «Սովորենք շախմատ խաղալ» ձեռնարկի 4 հատորյակները «Շաղիկ» հրատարակչությունը լույս է ընծայել 1995թ.:

Թևան Դավթյան

ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՆԵՐ
«Սովորենք շախմատ խաղալ» ձեռնարկով աշխատող ուսուցիչներին և ծնողներին

Սույն մեթոդական ցուցումների նպատակն է օգնել ուսուցիչներին, շախմատին ծանոթ ծնողներին` ըմբռնելու «Սովորենք շախմատ խաղալ» ձեռնարկի կառուցվածքը, թեմաների հաջորդականության տրամաբանությունը, ինչպես նաև` յուրաքանչյուր թեմայի մատուցման, ամրագրման վերաբերյալ ներկայացնել մի քանի առաջարկներ, որոնք հեղինակի երկարատև մանկավարժական գործունեության արդյունք են: Իհարկե, սովորեցնողին ստեղծագործական իրավունքից զրկելու հավակնություն բոլորովին չունենք:
Ձեռնարկը կազմված է չորս գրքից, որոնք ամփոփոիմ են ինը պայմանական բաժիններ: Գրքերի վերնագրերն են` «Շախմատի այբբենարան», «Միջնախաղ. ռազմավարություն և մարտավարություն», «Վերջնախաղ», «Սկզբնախաղ»:
Առաջին գիրքը («Շախմատի այբբենարան») ընդգրկում է ծանոթությունը խաղատախտակին, խաղաքարերին և խաղի հիմնական կանոններին, վերջնախաղի խաղարկման պարզագույն օրինակները, սկզբնախաղը վարելու հիմնական սկզբունքները:
Երկրորդ գիրքը («Միջնախաղ. ռազմավարություն և մարտավարություն») ընդգրկում է մարտավարության տիպային հնարքները, դիրքային պայքարի ռազմավարական տարրերը:
Երրորդ գիրքը («Վերջնախաղ») ընդգրկում է պարզագույն վերջնախաղերի ուսումնասիրությունը, շախմատային հորինվածքները (կոմպոզիցիան):
Չորրորդ գիրքը («Սկզբնախաղ») ներառում է տարբեր սկզբնախաղային համակարգերի վերլուծությունը և հավելվածը: Վերջինս ծանոթացնում է հայ շախմատիստների ստեղծագործությանը և համառոտ տեղեկություններ հայտնում շախմատի պատմությունից:
Թեմաների ընտրության նման հաջորդականության հիմնաքարը հայտնի` պարզիցբարդ, ստորինիցբարձր տրամաբանական պահանջն է, քանզի հենց սա է ապահովում երեխաների ներդաշնակ զարգացումը:
Շախմատը նախ և առաջ խաղ է` դրան բնորոշ բոլոր հատկություններով, ուստի դասերը պետք է անցնեն աշխույժ, ստեղծագործ, հետաքրքիր մթնոլորտում: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է, որ խաղի հիմնական կանոններին ծանոթացնելուց հետո շատ ժամանակ հատկացվի գործնական խաղին, թեմատիկ մրցույթներին: Ուսուցման այս փուլում մրցույթները կարող են ներառել մեկ քայլանոց խնդիրների լուծումը, պատային դիրքերի հարկադրումը և այլ պարզագույն գաղափարներ: Ուսուցչին կխնդրեինք նաև հիշել, որ սա երեխայի առաջին ծանոթությունն է շախմատին, ուստի սովորածը ամրագրվելու կարիք ունի, այսինքն` վարժվելու, սովորածն իր սեփականը դարձնելու հնարավորություն ու ժամանակ պետք է տրվի երեխային: Ահա թե ինչու նպատակահարմար չէ «լավ», «վատ» գնահատական տալ աշակերտի կատարած ամեն մի քայլին, և ճնշում չգործադրելով՝ պետք է միայն հետևել, որ խաղատախտակի վրա քայլերը կատարվեն յուրացված կանոններին համապատասխան, և խաղացվող պարտիաներն ավարտին հասցվեն:
Ուսուցիչը պետք է նրբանկատ լինի ու զննող աչք ունենա, որ նախապես զգա, թե յուրաքանչյուր երեխա ինչպե՛ս է ընկալում իր հաղթանակը կամ պարտությունը, և առաջին իսկ պարապմունքներից զգացմունքների արտահայտման չափվածություն, դիմացինի վիճակը հարգելու, պարտությունից տեսական օգուտ քաղելու ունակություն պետք է դաստիարակի:
Տեղին է ավելացնել, որ սերը շախմատի հանդեպ չպետք է խանգարի երեխայի ներդաշնակ զարգացմանը, ինչպես նաև չափից ավելի նստակյացությունը չպետք է նրա առոջությունը խաթարի:
Որպեսզի երեխան կարողանա խաղի իմաստն ավելի լավ ըմբռնել, ուսուցման այս փուլում պետք է այնպիսի դիրքեր խաղարկել, որոնք ընդամենը երեք-չորս խաղաքար են ընդգրկում: Փորձը ցույց է տվել, որ նպատակահարմար է այնպիսի պարզագույն վերջնախաղերի անդրադառնալ, ինչպիսիք են, օրինակ, «Մատ միայնակ արքային ծանր ֆիգուրներով», «Մատ միայնակ արքային երկու փղով», «Արքան և զինվորը` արքայի դեմ» և այլն: Տեղում կամայական ստեղծված նման դիրքերի խաղարկումներ կազմակերպելուց և տնային աշխատանք-առաջադրանքներով աշակերտի հմտությունն ամրապնդելուց հետո կարելի է անցկացնել սկզբնական փուլում խաղը զարգացնելու հիմնասկզբունքներին, այսինքն` ռազմավարությանը` ինքնուրույն խաղին անցնելու երեխայի անհամբեր ձգտմանն ընդառաջելով: Գրքում տեղ գտած, ինչպես նաև երեխաների գործնական խաղերից քաղած դիպուկ օրինակներն ուսուցիչը պետք է վերլուծի աշակերտների հետ` մատնանշելով սխալներն ու վրիպումները: Միայն դրանցից հետո է նպատակահարմար խմբում մրցույթներ անցկացնել, ապա` հաղթողներին պարգևատրել, իսկ պարտվողներին` քաջալերել:
Երկրորդ («Միջնախաղ. ռազմավարություն և մարտավարություն») գրքում հիմնական շեշտը դրվում է մարտավարության վրա, քանզի կրթական այս փուլում երեխային հատուկ է միջնախաղում արքայի դեմ անմիջական գրոհ կազմակերպելը: Գրքում քննարկված տիպային կոմբիանացիաների ուսումնասիրությունն ուղղություն կտա միջնախաղում աշակերտի գործողությունների ընթացքին: Տիպային ամեն մի կոմբինացիոն թեմայի վերջում «Դու ինչպե՞ս կշարունակեիր» վերնագրով վարժություններ են առաջարկվում: Դրանց մի մասը աշակերտներին կարելի է հանձնարարել որպես տնային աշխատանք, մյուս մասը` որպես մրցութային առաջադրանք: Որոշ մասն էլ, ուսուցչի հայեցողությամբ, թեման պարզաբանելիս կօգտագործվի:

«Գրոհ փոխատեղման դիրքի վրա» բովանդակությամբ կոմբինացիաները, որոնք բացահայտում են տարբեր ֆիգուրների համագործակցությունն արքայի դեմ կազմակերպվող գրոհի ժամանակ, մյուս տիպային կոմբինացիաներից հիմնականում տարբերվում են այնքանով, որ այստեղ կոմբինացիայի թեման անհայտ է, և երեխան ինքը պետք է գտնի: Նպատակը գործնական խաղում կոմբինացիան հայտնաբերելն է: Այստեղ ևս ուսուցիչը կարող է մրցութային ձևերի դիմել, կարող է նաև` աշակերտներից պահանջել, որ նրանք, իրենց իսկ պարտիաներից քաղած ցայտուն օրինակներ ընտրելով, բացատրեն կոմբինացիայի դրդապատճառը, նպատակն ու թեման: Գրքում անդրադարձել ենք և դիրքային խաղին` դրա տարրերին` այն պարզ պատճառով, որ երեխայի մինչ այս սովորածը նրան արդեն նախապատրաստել է այդ քայլին: Ուսուցիչը գրքում զետեղված նմուշների, ապա և սովորողների խաղերից վերցված օրինակների հիման վրա կարող է ցուցադրել դիրքային թուլությունները (թույլ դաշտեր, ֆիգուրների անբարենպաստ դիրք և այլն), բաց գծերի առկայությունը, դրանք տիրելու հնարավորությունները, 7-րդ (2-րդ) հորիզոնականին իշխելու կարևորությունը, նյութական առավելության իրացման տարբեր եղանակները և այլն: Պարապմունքները պետք է ուղեկցվեն միաժամանակյա խաղի սեանսներով, խորհրդակցական (կոնսուլտատիվ) պարտիաներով, ընկերական խաղերով:
Երրորդ գիրքը նվիրված է պարզագույն վերջնախաղերին, որոնց ուսումնասիրությունը ցանկալի է շաղկապել աշակերտների խաղացած վերջնախաղերին` նախապես բացատրելով այս կամ այն կոնկրետ վերջնախաղին բնորոշ ռազմավարությունը: Անցած նյութը հիշելու առումով նման մոտեցումն արդյունավետ է: Այս գրքում անդրադարձել ենք նաև շախմատային հորինվածքներին (կոմպոզիցիա) ու ծանոթացրել դրա երկու հիմնական բաժիններին` խնդիրներին և էտյուդներին, պարզաբանել դրանց ներկայացվող ժամանակակից պահանջները: Երեխաների հետ աշխատելիս նպատակահարմար է այնպիսի խնդիրներ և էտյուդներ ընտրել, որոնցում խաղաքարերի ընդհանուր քանակը չի անցնում յոթից (շախմատային մանրաքանդակներ): Նախընտրելի են այն էտյուդները, որոնք առավելագույնս մոտենում են գործնական խաղին։ Հորինվածքները պետք է մատուցել այնպես, որ դրանք երեխային դուր գան, և նա ձգտի ոչ միայն որքան հնարավոր է շատ լուծել, այլև փորձի ինքնուրույն հորինվածք կազմել: Այս հարցում ուսուցիչը պետք է նրան հնարավորին չափ աջակցի, ուղղի սխալներն ու թուլությունները և փորձի հղկել ստեղծագործությունը: Իհարկե, այստեղ ևս կարելի է մրցույթներ կազմակերպել:
Երկրորդ և երրորդ գրքերը նպատակահարմար է աշակերտին մատուցել զուգակցված. նախ` որ ուսուցվող նյութը չձանձրացնի, և երկրորդ` որ հաշվի առնվի տվյալ պահի իրավիճակը (այս կամ այն նյութի քննարկման անհրաժեշտությունը տվյալ պահին):
Շախմատիստի ձևավորման այս փուլում անհատականացված կամ փոքր խմբերով պարապմունքներ կազմակերպելու անհարժեշտություն կառաջանա` նկատի ունենալով յուրաքանչյուր սանի հոգեբանական (բնավորություն, խառնվածք, ունակություններ), մտավոր և շախմատի հանդեպ մոտեցման առանձնահատկությունները:

Սկզբնախաղային տեսությանը նվիրված չորրորդ գրքի նյութն ուսումնասիրելիս հենց այդպիսի մոտեցումն է արդյունավետ: Պետք է ուշադիր հետևել ամեն մի սանի և յուրաքանչյուրի համար ընտրել գրքի ի՛ր հատվածը, ի՛ր սկզբնախաղը: Իհարկե, լավ կլիներ, որ երեխաները հիմնականում գամբիտներ խաղարկեին, քանզի դրան է մղում ողջ դասընթացը, սակայն կարող են և բացառություններ լինել: Իր խաղարկած սկզբնախաղը սովորողը պետք է համեմատի դասագրքային վերլուծության հետ, գտնի երկուստեք թույլ տրված սխալները, այնուհետև ինքնուրույն վերլուծի խաղն ամբողջությամբ, ապա ևս մեկ անգամ վերստուգի (արդեն ուսուցչի հետ միասին) վերլուծությունը` վերջնականապես ճշգրտելու նպատակով:
Հավելվածում շախմատի պատմությանը վերաբերող նյութ է, որ ծանոթացնում է անվանի շախմատիստների ստեղծագործությանը և կարող է մատուցվել այս կամ այն թեման ուսումնասիրելիս, ասենք` երբ տվյալ շախմատիստի պարտիան է քննարկվում: Նյութը հետաքրքրաշարժ դարձնելու նպատակով կարելի է դրվագներ ներկայացնել նրանց կյանքից, պատմել հետաքրքիր և զվարճալի դիպվածների մասին:
Այժմ արդեն խմբային մրցումներում աչքի ընկած աշակերտները կարող են մասնակցել միջխմբային մրցումներին (մարզական III կարգ նվաճելու համար): Այսպիսի մրցումներում խիստ պարտադիր է պարտիաների գրանցումը և մրցաշարի ավարտից հետո դրանց մանրակրկիտ ուսումնասիրությունն ու վերլուծումը` արդեն նշված եղանակով: Ճիշտ կլինի, որ սովորողը հատուկ տետր պահի, որտեղ գրանցի իր լավագույն պարտիաները:
Այսպիսով` «Սովորենք շախմատ խաղալ» ձեռնարկը նախատեսվում է մարզական III կարգի շախմատիստներ պատրաստելու համար: Սակայն, մեր կարծիքով, այն ուսումնասիրելն օգտակար կլինի նաև II, անգամ` I կարգայիններին:
Այժմ մի քանի խորհուրդ այն երեխային, ով ձեռնարկն ինքնուրույն է ուսումնասիրում։

1. Գիրքը կարդա՛ հանգիստ, առանց շտապելու և, որ կարևոր է, բոլոր օրինակները խաղատախտակի վրա խաղարկելով։
2. Հարկավոր չէ երկու ժամից ավելի կարդալ. դա կհոգնեցնի, և սպասված արդյունքին չես հասնի: Ամենօրյա համակարգված պարապմունքներն ավելի օտակար են։
3. Որևէ բան չըմբռնելու դեպքում մեկ անգամ էլ կարդա՛ և ավելի ուշադիր։
4. Առաջին իսկ պարապմունքներից սկսած` աշխատի՛ր խաղատախտակը լավ պատկերացնել. դա ոչ միայն կնպաստի հետագա նյութի յուրացմանը, այլև գործնական խաղի ժամանակ հաշվարկը կհեշտացնի։
5. Շախմատի ասպարեզում հաջողության հասնելու գաղտնիքն ինքնուրույն, քրտնաջան աշխատանքն է: Գրքում տեղ գտած առաջադրանքների ու վարժությունների լուծումը կհարստացնի հաշվողական ունակությունները ու կօգնի ամրապնդելու յուրացվող նյութը։
6. Առաջադրանքները կատարելիս նախ փորձի՛ր դրանք լուծել մտովի, առանց խաղաքարերը տեղաշարժելու: Եթե չհաջողվի, նոր միայն տեղաշարժե՛ր կատարիր: Համոզվելով, որ լուծումը սխալ չէ, կարող ես արդյունքը գրքի վերջում զետեղված պատասխանների հետ համեմատել: Եթե այնուամենայնիվ չես կարողանում լուծումը հասկանալ, փորձի՛ր պատճառը պարզել։ Անհաջողության դեպքում կարող ես ուսուցչիդ կամ մեկ այլ փորձառու շախմատիստի դիմել: Նման մոտեցումը շատ արդյունավետ է։
7. Ժամանակ առ ժամանակ վերադարձի՛ր անցածիդ` նյութն ամրապնդելու նպատակով։
8. Գրքում զետեղված առավել դժվար առաջադրանքներն աստղանիշով (*) են: Սկզբնական շրջանում դրանք կարող ես բաց թողնել և գիրքն ամբողջությամբ յուրացնելուց հետո կրկին անդրադառնալ այդ առաջադրանքներին։
9. Որքան հնարավոր է, շախմատ շա՛տ խաղա և սովորածդ փորձի՛ր գործնականում կիրառել: Տեսական պարապմունքների և գործնական խաղի միահյուսումը շախմատային վարպետության ձևավորման առավել արդյունավեը ուղին է:

Իմ հաճելի պարտքն է` խորին երախտագիտությունս հայտնել ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրին, կրթահամալիրի տրամաբանական խաղերի և մայրենի լեզվի մասնախմբերի անդամներին` աջակցության, օգտակար քննարկումների համար, կրթհամալիրի «Շաղիկ» հրատարակչության և օֆսեթ տպագրության Երևանի տպարանի աշխատակիցներին` միշտ բարեհամբույր վերաբերմունքի և բարեխիղճ աշխատանքի համար և, իհարկե, Հայաստանի շախմատային ֆեդերացիային ու «Օլիմպիական-92» հավաքական թիմի անդամներին` ձեռնարկի նկատմամբ մշտական ուշադրության համար: