Գուրամ Օդիշարիա

Օտարացման մոլորակը
 (հատվածներ)

Վերջին տարիներին հաճախ եմ ճանապարհորդում Վրաստանով, Կովկասով և հեռավոր երկրներով: Գրառումներ եմ անում, ծանոթանում հետաքրքիր մարդկանց հետ, մասնակցում տարբեր բանավեճերի: Գրառումներիցս մի քանիսը օգտագործել եմ գեղարվեստական ստեղծագործություններում. մնացածը նույնպես հավանաբար ապագայում կօգտագործեմ: Այս գրքում 1997-2007թվականների օրագրային գրառումներն են հավաքված:

Հնարավոր է, որ իմ որոշ մտքեր ընթերցողին վիճելի կթվան. բայց ի՞նչը կարող է անկեղծ զրուցակիցների միջև մտքերի փոխանակումից ավելի լավ լինել: Հույս ունեմ, որ այս գրառումների ընթերցանության վրա ծախսված ժամանակը Ձեզ կորսված չի թվա:

Ի՛նչ վեհ զգացում է՝ թեկուզ մի ակնթարթ խղճի տիեզերական տապանում կորչել:

Արժանավոր մարդկանց սակավությունն ուժեղացնում է անարժանների բերած ունայնության զգացողությունը:

Սեփական սխալի ընդունումը հավասարազոր է երկրորդ ծննդին:

Աստվածամերժը ևս յԱստուծոյ է (Աստծուց է):

Ես գնում են քաղաքական կոնֆերանսի, իսկ ձեզ մաղթում եմ հաճելի ժամանց:

Իմ զրուցակիցը ողբերգականորեն ուրախ է:

Ա˜հ, այդ փիարը… երբեմն ինչքա˜ն պատյոմկինություն կա դրա մեջ:

Ժպտացող բուլտերյերներ (շան տեսակ). երբեմն այդպիսի մարդկանց էլ է պատկանում մեր մոլորակը:

Մենք, հանց գինի ըմբոշխնելով, մինչև վերջ խմեցինք այն երեկոն հակամենության մեջ:

Ես գիտեի նաև այնպիսի ընկերների, որոնցից մեկը մարդասպան էր ծնվել, իսկ մյուսը` մարդկային հոգիների փրկիչ:

Օրենքների ավելցուկը համամոլորակային ճգնաժամի նշան է:

Զգացմունքի և կարեկցանքի միջև դարաշրջաններ են ձգվում:

Պետք է հանդիպեինք Ես և Դու, բայց շատ տարիներ անց հանդիպեցին Ես և ես:

Իսկական ազատության արժանի է (կամ իրապես ազատ է) միայն նա, ով գնահատում և պաշտպանում է ուրիշի ազատությունը:

Կարդում եմ հին գրքերը և… վայելում եմ, վայելում եմ հին հունական առասպելների հովվերգությունը:

Եկավ պատերազմը և իր հետ միայնություն բերեց:

Գոյություն ունի նաև «գրպանային ժողովրդական դիվանագիտություն»:

Ե´վ թունոտ բառերը, և´ փամփուշտները միատեսակ հեշտ շատ տարիներ անց էլ գտնում են մեզ:

Հիշում եմ երկխոսություն մի խնջույքի ժամանակ.
- Գիտեք արդյո՞ք, թե ինչով են տարբերվում Կովկասյան լեռները մյուսներից:
- ՞՞՞:
- Բացատրեմ: Եթե դուք սովորական լեռների միջև կանգնեք և նրանց ողջունեք՝ բարև´ ձեզ, ապա արձագանքը կկրկնի` «Բա-րև, բա-րև»… Իսկ եթե Կովկասյան լեռներին դիմեք նույն ողջույնով, ապա լեռները կպատասխանեն. «Բա-րև…բա-րև…բա´-րև…Ոնց ես, ըն-տա-նիքդ ոնց է, եր-կար արև լի-նես, սի-րե-լիս…>>

Փակում եմ աչքերս և տեսնում «անցումային շրջանում» այրված անապատները:

Ուրիշ ի՞նչի պակաս ունենք: Աղետների ժամանակաշրջանում մարկայնության պահպանման հերոսականությա´ն:

Յուրաքանչյուր քաղաք ունի իրեն հատուկ բնավորություն: Եթե ցանկանում ես նրա հետ ընդհանուր լեզու գտնել, ապա սկզբում ճանաչի´ր նրա բնավորությունը:

Մի քանի տարի առաջ թուրքական քաղաքներից մեկի բնակիչները մեծ շքանշանով պարգևատրեցին մերձակայքի միայնակ ծառին: Արարողությանը մասնակցեցին բազմաթիվ մարդիկ, այդ իրադարձությունը լուսաբանեցին ԶԼՄ-ները:

Բանը այն է, որ մի քանի տարի առաջ այն վայրում, որտեղ կանգնած էր ծառը, անտառ էր աղմկում: Շքանշանին գրված էր. «Ծառին` սառնամանիքին, երաշտին, կացիններին և մարդկային տգիտությանը դիմացած միակին»:

Երկիրը, որի կանոններով մասամբ շարունակում ենք ապրել, արդեն գոյություն չունի, սակայն ժամանակ առ ժամանակ «անցյալի մարդիկ» և «ապագայի մարդիկ» ներկայում հանդիպում են ու դառնում միմյանց նման:

Աստված ձեզ օգնական, «թույլատրելի քննադատության» հեղինակներ:
Քանի դեռ քաղաքականությունը և սահմանադրությունները չեն ոգեղենանում, չեն մարդկայնանում և «մշակութանում», հիմնախնդիրներն անխուսափելի են:

Աշխարհում որոշ կոնֆլիկտոլոգների միջև գաղտնի, բացահայտ, թունավոր դիմակայություններն ավելի շատ են, քան տարբեր բնույթի և մասշտաբի կոնֆլիկտները…

Չարն ուժեղանում է արժանավոր մարդկանց անգործությունից:

Հանրահայտ է վրացիների հեգնական վերաբերմունքը «խաղաղություն որոնողների» նկատմամբ: Հաճախ, օրինակ, կարող են ասել. «Ահա, եկավ խաղաղություն որոնողը». այդպես անվանում են դատարկապորտներին կամ տարօրինակություն ունեցող մարդկանց: Միաժամանակ վրացական ավանդական խնջույքի սեղանի շուրջ առաջին կենացը խաղաղության համար է: Վրացին կարող է մարդու մասին կատակով ասել. «Խաղաղության աղավնի է գլխիս», և միանգամայն լուրջ խաղաղության կենաց ասել: Ակնհայտ է, որ մենք բարեհոգի ժպիտի և խաղաղության մասին դառն մտորումների միջև ինչ-որ տեղ ենք:

Պատերազմն ինձ ստիպեց ավելի շատ սիրել և … ատել մարդուն:

Շախմատում հայտնի է «սպառնալիքը հարձակումից ուժեղ է» իրավիճակը: Այդպես լինում է նաև կյանքում:

1998թ. ապրիլ: Սոչի: «Ժեմչուժինա» հյուրանոց: Վրաց-աբխազական առաջին հանդիպումներից մեկը:

Քանի որ հանդիպումն առաջիններից մեկն է, լիցքավորված է հույզերով, մասնակիցների հարաբերություններում ծանրություն և լարվածություն է զգացվում:

Գիշերը հյուրանոցի պուրակում զբոսնում եմ աբխազական պառվիրակության ներկայացուցչի հետ: Նա Սուխումից է: Պատերազմի ժամանակ կորցրել է քրոջը, որին պաշարված Տկվարչելիից 70 այլ բնակչի հետ ուղղաթիռով տեղափոխում էին Գուդաուտի: «Աբխազական Սվանեթիայում» Լատա գյուղի մոտ ուղղաթիռը հրթիռակոծվել էր: Նրա մեջ հիմնականում կանայք և երեխաներ էին: Բոլորը զոհվել էին: Նրա քույրը հղի էր: Ահա նրա պատմությունը.

 «Ես ու քույրս մանկության մեծ մասն անցկացրել ենք Տկվարչելիի մոտ գտնվող մի գյուղում: Երբ Սուխումից գնում էինք գյուղ, հեռվից ճանաչում էինք պապիկի տունը հսկայական լորենիով, որ բակի կենտրոնում էր աճում: Մենք հատկապես նրանով ուրախանում էինք: Երբ պատերազմից հետո գյուղ գնացի և ավտոբուսից տեսա մեր ծառը, անմիջապես հիշեցի քրոջս և այնպիսի թախիծ պարուրեց հոգիս, որ ինձ վատ զգացի: Ես չկարողացա հաղթահարել ու համոզել ինձ, խնդրեցի կանգնեցնել մեքենան և քաղաք վերադարձա: Հիմա մտածում եմ, ի՞նչ անեմ այդ ծառը, գուցե կտրե՞մ: Կտրե՞մ…Կտրե՞մ այդ ծառը»:

Ես լսում եմ և աստիճանաբար զգում, որ այդ ծառն սկսում եմ տեսնել սրտով:

Ինչու այդպես հաճախ սկսեցին միտս գալ մի դպրոցականի բառերը. «Հոգնել եմ իմ երկրի հերոսականությունից և ողբերգականությունից»:

Քարոզչությունը և ճշմարտությունը տարբերվում են միմյանցից: Մենք մեր լավատեսությունն իրատեսությանը մոտեցնել չենք սովորել և ամենաքիչը մեր ժամանակակիցների մասինենք մտածում:

Ալեն Դելոնը հարցազրույց է տալիս ռուսական հեռուստաալիքներից մեկին. պատմում է այն մասին, թե ինչպես է երրորդ կնոջից բաժանվելուց հետո տառապել խորը ընկճախտից, որից ազատվելուն օգնել են Վաժա-Փշավելայի պոեմները: Այդ հարցազրույցի հաջորդ օրը մի ընկեր զանգում է և հարցնում, թե կարող եմ արդյոք իրեն ժամանակավոր տրամադրել Վաժա-Փշավելայի հատորյակը: Ես կատակով պատասխանում եմ. «Եթե հանկարծ վաղը Շվարցենեգերը Ռուսթավելի կարդա, դու ինձնից «Վագրենավո՞րը» կխնդրես: Ուրեմն միանգամից երկու գիրքն էլ վերցրու»:

Վաժա-Փշավելան հիրավի կովկասյան բանաստեղծ է: Ցավոք սրտի, Կովկասի ժողովուրդները քիչ են ծանոթ և´ նրա պոեմներին, և´ նրա ստեղծագործություններին ընդհանրապես:

Մարդն անսփոփ կլինի, եթե զրկվի որոշակիության ձգողության ուժից: Նրա հետ կլինի այն, ինչ ծաղկի փորձարարական հատիկին եղավ, որը տիեզերագնացներն իրենց հետ թռիչքի էին տարել: Սերմը ծլեց, սակայն անկշռության պայմաններում, առանց երկրի ձգողականության չկարողացավ ծաղկել. խճճվեց իր իսկ արմատներում:

Պարզվում է, այնուամենայնիվ, քարոզչությունն է գլխավորը. չէ՞ որ 1789թ. Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ Բաստիլից ազատեցին ընդամենը երկու բանտարկյալի: Այդ օրը` հուլիսի 14-ին, Լյուդովիկոս 16-րդը գրի առավ իր օրագրում. «Այսօր ոչինչ չստացվեց»: Նա որսի էր գնացել և դատարկաձեռն վերադարձել…

19-րդ դարի ճանապարհորդներից մեկը գրել է այն մասին, թե ինչպես բեռնակիր հնդկացիները հրաժարվել են առաջ գնալուց, ցած են դրել բեռները բացատում և ասել. «Այնքան արագ ենք գնում, որ մեր հոգիները մեր ետևից չեն հասնում: Անհրաժեշտ է սպասել նրանց»: Երկու օր շարունակ սպասում էին: Երրորդ օրը հնդկացիներն ասել են, որ իրենց հոգիներն արդեն իրենց հետ են, և շարունակել են ճանապարհը:

Այդպես և մենք, վերջին տարիների խառնաշփոթում առաջ ենք անցել մեր հոգիներից, ինչ-որ տեղ կորցրել նրանց, բայց ի տարբերություն բեռնակիր հնդկացիների, չենք պատրաստվում սպասել, սլանում ու սլանում ենք, ինքներս էլ չգիտենք ուր:

Ահա և մենք հավաքվել ենք՝ բախումատյացները և բախումամոլները:

Պատերազմի մասին գրականությունը ռազմական վիրաբուժություն է հիշեցնում. ոչ մեկը, ոչ մյուսը հնարավոր չէ պլանավորել:

Կա մարդասպանի «ստուգիչ կրակոց», և կա բանաստեղծի «ստուգիչ կրակոց»: Հաճախ բանաստեղծի «ստուգիչ կրակոց» դառնում են նրա ստեղծագործության վերջին տողերը, որոնցով նա ձգտում է վերջնականապես նվաճել ընթերցողի հոգին:

Կոնոբեևոն մերձմոսկվյան գյուղ է: 1999թ. օգոստոս: Երեկո: Պանսիոնատի բակում զրուցում ենք աբխազ գործընկերների հետ: Հիշում եմ մի գիտնականի (անունը չեմ հիշում), որը դատողություններ էր անում խնձորի արտադրության երեք եղանակների մասին:

Առաջին եղանակ: Կարող եք հավաքել բոլոր վիտամինները և հանքային աղերը, որոնցից բաղկացած է խնձորը: Այդ «խնձորի» բաղադրությունն ուսումնասիրող ոչ մի հետազոտող չի կարող ասել, որ դա խնձոր չէ: Ի դեպ, այդպիսի եղանակով ստացված խնձորը կարելի է գդալով էլ ուտել:

Երկրորդ եղանակ: Կարող եք մոմից կամ ծեփամածուկից խնձոր ծեփել՝ վարպետորեն ներկելով մակերեսը: Ոչ ոք չի կասկածի, որ դա նույնպես խնձոր է: Հիշում եմ, մեր դպրոցի բուսաբանության կաբինետում մի քանի այդպիսի «խնձոր» կար, ընդ որում տարբեր տեսակների:

Երրորդ եղանակ: Կարող եք ճարել կամ գնել խնձորի տնկիներ, տնկել ձեր բակում, խնամել ու ջրել: Ժամանակի ընթացքում տնկիները կաճեն, կսկսեն ծաղկել, պտուղ կտան, և դրանք կլինեն իսկական խնձորներ:

Երրորդ եղանակը բնական է: Բարեբախտաբար, ես գիտեմ այնպիսի բախումնագետների, ովքեր այդ երրորդ եղանակի կողմնակիցն են: Բայց ես ծանոթ եմ քաղաքագետների, փորձագետների, հասարակագետների, բախումնագետների, ովքեր խաբում են՝ խոստանալով հակամարտությունը լուծել առաջին և երկրորդ եղանակներով: Նրանք ավելի շատ են, քան երրորդ եղանակի հետևորդները:

Դուք, հավանաբար, տեսել եք կծած մոմե խնձորներ. դրանց վրա խաբված մարդկանց ատամների հետքեր են, տեսել եք նաև նրանց, ովքեր խաբել են առաջին և երկրորդ եղանակներով հակամարտության կարգավորման խոստումներով: Նրանք անհամեմատ շատ են, քան երրորդ եղանակի կողմնակիցները:

Երբ շատ, շատ ու շատ սպասում ես մեկին, ապա անպայման, անպայման ու անպայման հայտնվում է ուրիշը:

Քանի որ իրենց առաջարկած և հաստատած օրենքի համաձայն պատգամավորներն անձեռնմխելի են, իրենք էլ ստիպված են ուղղել իրերի նման դրվածքը և ժամանակ առ ժամանակ քոթակել միմյանց:

Դու փոքր երկիր ես, իմ Հայրենիք, որով համաշխարհային օվկիանոսը խաղում է, ինչպես խարխուլ նավակի հետ: Դու փոքր երկիր ես, որը խճճվել է մեծ տերությունների ոտքերի արանքում և երբեմն այնպես է նրանց հոգուն հասցնում, որ ստանում է վզակոթին, և դեռ դրա համար պատվիրում են շնորհակալ էլ լինել: Ներշնչում են, որ դու ազատություն ստացած բանտարկյալի նման, հսկիչի կարիք ունես: Եվ, իբր ի միջի այլոց, հիշեցնում են, որ կա այդպիսի փոքրիկ թռչնակ, որը մաքրում է գետաձիերի և, կարծես թե, կոկորդիլոսների ատամները:

Երբեմն ստիպված եմ լինում ուրիշների փոխարեն ներողություն խնդրել, բայց դա ամենևին չի նշանակում, թե ներում եմ այդ ուրիշների հանցագործությունները. ճիշտ այնպես, ինչպես իրավունք չունեմ ինչ-որ մեկին ներելու իր մեղքերը: Ներումը զոհի արտոնությունն է:

Մեղքերից մեկը բարությունը տեսնելու անկարողությունն է: Անհրաժեշտ է առաջին հերթին հակառակորդի բարությունը գնահատել:

Բանակցություններին անհրաժեշտ է լույս, որն ազնվաբարո մարդկանցից է բխում: Այդ լույսը, ինչպես չճարվող էլեկտրաէներգիան, պետք է բաշխվի բոլորին:

Բաքվում ադրբեջանցի կինոբեմադրիչը պատմում է ինձ և իմ աբխազ ընկերոջը. «Երբ Ղարաբաղում սկսվեց պատերազմը, երկու գյուղերում առաջացան կյանքի համար հատուկ վտանգներ: Գյուղերից մեկում բնակիչների մեծ մասը հայ էր, մյուսում` ադրբեջանցի: Ելնելով գյուղերի աշխարհագրական դիրքից և իրենց կյանքի համար երկյուղելով՝ ադրբեջանցիները և հայերը, նախապես համաձայնելով, որոշեցին տների փոխանակում կատարել, և մեկ օրում մարդատար ու բեռնատար մեքենաներով, տրակտորներով ու սայլակներով իրենց կահ-կարասին տեղափոխելով՝ փոխանակեցին, փաստորեն, ոչ թե տները, այլ գյուղերը: Քաղաքական գործիչները և զինվորականները նրանց համար ժամանակ չունեին, դե նրանք էլ վերցրին ու փոխանակեցին: Սակայն տեղի ունեցավ չնախատեսված մի բան. շներն ու կատուները կորցրին կողմնորոշումը` նրանց հարազատ տները մի գյուղում էին, իսկ տերերը` մյուս: Կես տարի նրանք գյուղից գյուղ թափառում էին: Գիշերները շները պահպանում էին իրենց նախկին կացարանները, իսկ ցերեկներն իրենց տերերի հետ էին: Այդպես էին վարվում նաև կատուները»:

Լսում եմ կինոբեմադրիչին և մտածում՝ գոնե մեկը ֆիլմ նկարեր կամ ուղղակի տեսագրեր, թե ինչ արեց նրանց պատերազմը, ինչպես էին բլուրներով և հարթավայրերով գնում մի գյուղից մյուսը, ինչպես էին հանդիպում ճանապարհին, ինչպես ձեռք չէին տալիս միմյանց:

Այդ ֆիլմը պատերազմի ավելի արժանահավատ նկարագրություն կլիներ:

Պատմում է Ղարաբաղյան պատերազմի մասնակիցը. «Հերթական մարտի ժամանակ մենք դիրքավորվեցինք մի տան մեջ: Հատակին թափթփված տետրերի և գրքերի մեջ իմ ուշադրությունը գրավեց մի տետրակ, ես թերթեցի այն: Ութերորդ դասարանի աշակերտը շարադրություն էր գրել. «ԽՍՀՄ ժողովուրդների բարեկամությունը»: Նա հինգ էր ստացել, իսկ ես կարդում էի շարադրությունը և արտասվում»:

Լինում է ճշմարտություն, որը հեշտությամբ կարող է երկիր կործանել: Հաճախ այդպիսի «ճշմարտություններով» են սկսվում և չեն ավարտվում պատերազմները:

Տունն առաջինն է, որ նկարում են երեխաները: «Տունն» առաջին բառերից մեկն է, որից երեխաներն սկսում են օտար լեզվի ուսումնասիրությունը: «Անտունը» անօգնական, անպետք մարդու հոմանիշն է:

Պատմությունը միշտ քաղաքականացված է եղել:

Խաղաղությունը քայլում է երեխայի տոտիկներով, իսկ պատերազմը սլանում է հրեշի թռիչքներով:

Կոմերցիոն քաղաքակրթության սառուցյալ օվկիանոսում խորտակվեց հին աշխարհի «Տիտանիկը»:
Իշխանությունների անբարոյականությունը երկար ժամանակ հանդուրժող հասարակությունն ինքն է դառնում անբարոյական:

Հասարակությունն ավելի շատ վստահում է հերոս խաղացող արտիստին, քան իրական հերոսին:

Ինչքան էլ ծանր լինի երկխոսությունը, նրանից պետք չէ հրաժարվել: Դա հավասարազոր է ծանր հիվանդ մարդուն ճակատագրի քմահաճույքին թողնելուն:

Սովորական քաղաքագետները երբեք չեն կարող լուծել լուրջ հիմնախնդիրները: Դրանք կարող են լուծել միայն ստեղծագործաբար մտածող և գործող քաղաքագետները, այսինքն նրանք, ում այլ եզրույթի բացակայության պատճառով եմ ես, այնուամենայնիվ, անվանում «քաղաքագետ»:

Ռուսատանը Կովկասի հետ ոչ միայն աշխարհաքաղաքականությամբ է կապված, այլ նաև գրական գլուխգործոցներով և ընդհանրապես մշակույթով:

«Մերո´նք են հաղթել»: Կարևոր չէ՝ ում, որտեղ, երբ: Գլխավորն այդ մոլեհամակ և կիսախելացնոր բացականչությունն է. «Մերոնք հաղթե´լ են»:

Երբեմն փոքրաթիվ ժողովուրդների հերոսականությունը մնում է աննշան, իսկ մեծաթիվ ժողովուրդների անհեթեթ արարքները հրամցվում են որպես համաշխարհային նշանակության հերոսություն:

Կան երկրներ, որոնցում հանուն շահի ֆիզիկապես այլանդակում են երեխաներին (օրինակ, կամպրիչիկոսները Վ. Հյուգոյի «Մարդ, որ ծիծաղում է» վեպում): Կան երկրներ, որոնցում նույն նպատակով հոգեպես այլանդակում են ժողովուրդների:

 Շարունակելի

 Ռուսերենց թարգմանեց Աշոտ Տիգրանյանը