Մ. Բախտին

Ֆրանսուա Ռաբլեի ստեղծագործությունը
և միջնադարի ու վերածննդի ժողովրդական մշակույթը
(Հատված)

Իրականում դիմակահանդեսը դերակատարների ու հանդիսականների բաժանում չի ճանաչում: Նա նույնիսկ սաղմնային ձևով բեմ չի ճանաչում: Բեմը կավերեր դիմակահանդեսը (ինչպես և հակառակը` բեմի կործանումը կավերեր թատերական ներկայացումը): Դիմակահանդեսը չեն դիտում, նրանում ապրում են, և ապրում են բոլորը, քանի որ ըստ իր գաղափարի նա համաժողովրդական է: Քանի դեռ դիմակահանդեսը տեղի է ունենում, ոչ մեկի համար այլ կյանք չկա, դիմակահանդեսայինից բացի: Նրանից ոչ մի տեղ չես փախչի, քանզի դիմակահանդեսը տարածական  սահմաններ չի ճանաչում:  Դիմակահանդեսի ժամանակ միայն նրա օրենքներով, այսինքն` դիմակահանդեսային ազատության օրենքներով կարելի է ապրել: Դիմակահանդեսը տիեզերական բնույթ ունի, դա ողջ աշխարհի առանձնահատուկ վիճակն է, նրա վերածնունդը և նորացումը, որին բոլորն են մասնակցում:  Այսպիսին է դիմակահանդեսը` իր գաղափարով,  իր էությամբ,  որը կենդանի զգացել են նրա բոլոր մասնակիցները:  Դիմակահանդեսի այդ գաղափարն ամենից պարզորոշ դրսևորվում և գիտակցվում էր հռոմեական սատուռնալիաներում, որոնք ընդունվում էին որպես իրական և լիակատար (բայց ժամանակավոր) վերադարձ ոսկեդարի սատուռնական երկիրը: Սատուռնալիաների ավանդույթները չընդհատվեցին և կենդանի էին միջնադարյան դիմակահանդեսում, որը տիեզերական նորացման այդ գաղափարը միջնադարյան մնացյալ բոլոր տոնակատարություններից առավել ամբողջական և մաքուր էր մարմնավորում: Դիմակահանդեսային տիպի մյուս միջնադարյան տոնակատարությունները այս կամ այն առումով սահմանափակված էին և իրենց մեջ դիմակահանդեսի գաղափարը պակաս ամբողջական և մաքուր տեսքով էին մարմնավորում. սակայն դրանցում նույնպես այն առկա էր և որպես սովորական (պաշտոնական) կենսակարգի սահմաններից ժամանակավոր ելք էր ընկալվում:

Այսպիսով, դիմակահանդեսն այս առումով ոչ թե գեղարվեստական թատերա- ներկայացումային մի ձև էր, այլ ասես հենց կյանքի իրական (բայց ժամանակավոր) մի ձև, որը ոչ թե պարզապես խաղում էին, այլ որով համարյա թե իրականում ապրում էին (դիմակահանդեսի ժամանակահատվածում): Դա կարելի է և այսպես արտահայտել . առանց բեմահրապարակի, առանց բեմի, առանց դերասանների, առանց հանդիսատեսների, այսինքն` առանց գեղարվեստա-թատերական  որևէ առանձնահատկության, դիմակահանդեսում  հենց կյանքն է խաղում` ներկայացնելով իր գոյության մեկ այլ,  ազատ (արձակ) ձևը,  իր վերածնունդն ու վերակենդանացումը լավագույն ակունքներից:  Իրական կենսակերպն այստեղ միաժամանակ նաև նրա վերածնված իդեալական ձևն է:

Միջնադարի ծիծաղական մշակույթի համար բնորոշ են այնպիսի կերպարներ,  ինչպիսիք են ծաղրածուներն ու հիմարները: Դրանք սովորական (այսինքն` ոչ դիմակահանդեսային)  կյանքում դիմակահանդեսայինի էության հաստատուն, կարծես թե մշտական կրողներն էին:  Այդպիսի ծաղրածուներն ու խևերը,  ինչպես, ասենք, Տրիբուլեն Ֆրանցիսկ Առաջինի արքունիքում  (նա կերպավորված է նաև Ռաբլեի վեպում ), ամենևին էլ բեմահարթակում ծաղրածուի  և  հիմարի դեր խաղացող դերասաններ չէին (ինչպես հետագայում բեմի վրա Առլեկինի, Գանսվուրստի և այլոց դերերը խաղացող կատակերգու  դերասաններն էին ): Նրանք ծաղրածու և հիմար էին մնում միշտ և ամենուր, կյանքում որտեղ էլ հայտնվեին: Որպես ծաղրածու և հիմար` նրանք կյանքի հատուկ` միաժամանակ իրական և իդեալական, ձևի կրող են: Նրանք կյանքի և արվեստի սահմանին են, կարծես ինչ-որ միջանկյալ ոլորտում. նրանք պարզապես տարօրինակ կամ հիմար (կենցաղային իմաստով) մարդիկ չեն, սակայն նաև կատակերգու դերասան չեն: