Ինչպիսի՞ն պետք է լինի կրթությունն այն դեռահասների համար, ովքեր սովորել չեն ցանկանում

Բրետ Շլեզինգեր՝ «Քաղաքը որպես դպրոց» շարժման հիմնադիր, Այլընտրանքային կրթության ազգային ակադեմիայի տնօրեն (Նյու-Յորք,ԱՄՆ)

«Քաղաքը որպես դպրոց» մոդելով գործող առաջին կրթական հաստատությունը 1972թ. Նյու-Յորքում է բացվել: Այնտեղ15 աշակերտ էր սովորում, 4 դասավանդող էր աշխատում, որից մեկն էլ Բրետ Շլեզինգերն էր: Այսօր աշխարհի տարբեր երկրներում` Գերմանիայում, Շվեյցարիայում, Իսպանիայում, Ֆինլանդիայում, այդպիսի դպրոցներ կան… Այս տիպի բոլոր դպրոցները մեկ ընդհանուր անվանում են ստացել՝ Արդյունավետ կրթության դպրոց: Դրանց աշխատանքի համակարգմամբ է զբաղվում է Եվրոպայի այլընտրանքային կրթության ինստիտուտը, որը Բեռլինում է: Բրետը ինստիտուտի խորհրդակցական խորհրդի անդամ է:
…Միջնակարգ դպրոցում երկար տարիներ դասավանդելուց հետո Բրետը դարձավ Կրթության կառավարման և կադրերի պատրաստման նյույորքյան խորհրդի անդամ, հետո՝ այլընտրանքային կրթության ազգային ակադեմիայի հիմնադիրներից մեկը, նրա տնօրենը: Այդ կարգավիճակով նա դասավանդում էր համալսարաններում, որտեղ ուսուցիչների համար դասընթացների շարք ստեղծեց՝ նրանց նախապատրաստելով կրթության ղեկավարման նորարարական համակարգին:

Ինձ թվում է, որ չկան այնպիսի դեռահասներ, որ ընդհանրապես չցանկանան սովորել, երեխաներ կան, որ չեն ուզում սովորել այն, ինչ մեծերն են ցանկանում սովորեցնել: Ուստի խնդիրը ոչ թե այն է, թե նրանց ինչպես ստիպենք նախկին, ավանդական կանոններով սովորել, այլ հենց այդ կանոնները փոխենք. կրթությունն այնպես կառուցենք, որ երեխայի համար հետաքրքիր լինի:

Եկեք այսպիսի խաղ խաղանք. աչքերը փակեք և պատկերացրեք, որ 7-րդ կամ 8-րդ դասարանում եք սովորում: Իսկ այժմ բացեք և ասեք, թե ձեզ՝ դեռահասին, ինչ է հետաքրքրում, ինչ կցանկանայիք իմանալ, ինչ սովորել:

Դահլիճից.
- Տանը շուն ունեմ, իսկ ինքս կենսաբանություն եմ սիրում: Կենդանիների մասին կցանկանայի ավելի շատ բան իմանալ:

- Կենդանի՞, թե՞ բրածո։

- Կենդանի։ Հենց կենդանիների հետ կուզեի աշխատել։

Բրետը զրույցը վարում է՝ վեր բարձրացրած վառ կարմրանարնջագույն կատալոգը, որտեղաշակերտների համար հնարավոր աշխատանքային տեղերը (կամ ռեսուրսները) թվարկված են:

- Ընտրված ուղղությամբ տեղեր կան, որտեղ շներին կարող եք խնամել, կիմանաք` ինչպես կտրեք դրանց մազերը, ճիշտ կերակրեք:

- Իսկ հնարավո՞ր է անասնաբուժական կլինիկայում աշխատել:

- Իհարկե:

Դահլիճից.
- ԱՄՆ-ի մասին կցանկանայի ավելին իմանալ:

- Քաղաքապետարանու՞մ եք ցանկանում աշխատել։ Կոնգրեսմենի օգնակա՞ն եք ուզում դառնալ: Դա էլ է հնարավոր:

Դահլիճից.
- Իսկ ինձ հոգեբանությունն է հետաքրքրում:

- Գաղտնիության սկզբունքից ելնելով՝ դա դժվար կլինի: Սակայն մի բան կարելի է մտածել: Օրինակ՝ հոգեբանի կամ կլինիկայում հոգեբույժի օգնական…

Համոզված եմ, որ մի օր կգա, երբ ավանդական դպրոցներում ոչ մի երեխա չի մնա, բոլորը կբաժանվեն ըստ «ռեսուրսների»:

Դպրոցը երեխայից մի քանի տարի է խլում՝ կայուն և պահանջված հմտություններ ձևավորելու փոխարեն տալով «գիտելիքներ», որոնց օգտակարությունը բավականին կասկածելի է: Այսինքն՝ այստեղ ժամանակը զուր է անցել. անգիր արած տեղեկությունների հսկայական քանակության մեծ մասն անմիջապես մոռացվում է: Իզուր չէ, որ ամերիկյան հեռուստատեսությամբ ցուցադրվում է մի հաղորդում, որը կոչվում է «Ավելի խելացի եք, քան 5-րդ դասարանցի՞ն», որտեղ մեծահասակները   և 5-րդ դասարանցիները մրցում են 5-րդ դասարանի ծրագրի մակարդակով: Եվ խոստացված միլիոնը շատ քիչ մեծեր են ստանում:

Ավանդական դպրոցի ուսուցման եղանակը նույնպես արդյունավետ չի կարելի համարել: Չէ՞ որ նա պարտադրում է, որ բոլորը նույն բանը նույն ժամանակահատվածում սովորեն, նույն տեմպով: Իսկ հազարավոր մարդիկ մարաթոնյան վազքուղին բացարձակապես նույն արագությամբ կարո՞ղ են անցնել:

Բոլոր այս խոշոր բացթողումները դպրոցը փորձում է արդարացնել բոլորին հիմնարար գիտելիքներ տալու անհրաժեշտությամբ: Սակայն հիմնական կրթությունը շատ քիչ բան պետք է ներառի՝ կարդալու, գրելու, հաղորդակցվելու, մաթեմատիկական ոչ բարդ գործողություններ կատարելու (ինքս մինչև այժմ այս ոլորտում դժվարություններ եմ ունենում) հմտություններ, խնդիրները լուծելու և արևի տակ իր տեղը գտնելու կարողություն: Մնացած ամեն ինչը կարելի է որպես աղանդեր ընդունել:

Իսկ լայն իմաստով կրթությունը փորձի ընդհանուր ծավալն է: Այդ քմահաճ և խորապես անհատական գործընթացը ղեկավարելուն հավակնել չենք կարող:

Մեր շրջանավարտներից մեկը դպրոցից հետո շոու-բիզնես գնաց: Շատ շուտով նա արդեն մենահամերգ ուներ, որի մասին գրում էր մամուլը, և մենք՝ նրա ուսուցիչներս, որոշեցինք գնալ ներկայացումը դիտելու: Երբ վերջացավ, գնացինք նրա դիմահարդարման սենյակ` նրա հետ խոսելու և հաջողությունը շնորհավորելու: Զրույցի ժամանակ հանկարծ աղջիկը գրականության նախկին ուսուցչուհուն հարցրեց. «Ինչ եք կարծում, ինչո՞ւ եմ սև հագել»: Եվ ինքն էլ պատասխանեց. «Որովհետև, դասի գալիս և Ձեր սիրած գրական ստեղծագործությունների մասին պատմելիս, միշտ սև էիք հագնում: Այդ գույնն ինձ համար դարձավ գեղեցիկի, իսկական արվեստի խորհրդանիշ»: Ի դեպ, այդ դերասանուհին հռչակավոր է դարձել: Նրան լավ գիտեք. Վուպի Գոլդբերգն է:

«Քաղաքը որպես դպրոց» մոդելը հսկայական Նյու-Յորքի ժամանակակից կյանքի բազմազանությունից դեռահասին ինքնուրույն իր կրթական հանգամանքներն ընտրելու հնարավորություն է տալիս: Ուսուցումն սկսվում է նրանից, որ դեռահասը կատալոգը վերցնում է, հենց այն, որ սեմինարի սկզբում ձեզ ցույց էի տալիս, և սեփական ուսումնական ծրագիրն է կազմում: Իսկ դպրոցում ոչ ոք երբեք ցուցում չի տա, թե նա որտեղ և երբ պետք է լինի:

Այն, որ երեխաները տարբեր արագությամբ են շարժվում, ակնհայտ է մինչև իսկ ընտրելու գործընթացում. մեկին մի ժամն էլ բավական է, մյուսին մի քանի օր է պետք լինում, քանի որ չեն հասկանում, թե ինչ են ուզում: Ի դեպ, դպրոցի կարևորագույն խնդիրներից մեկը մտածելու և ընտրելու փորձը կարելի է համարել։ Իսկ ամենագլխավորն այն է, որ այսպիսի կրթությունը անհատականության բացահայտման ու  պայծառացման հնարավորություն է ընձեռում: Ամերիկյան լեզվով և ռուսերեն մի բառ միանման է հնչում՝ «ըհը»: «Ըհը, ահա, թե ինչ»,- ասում ենք՝ հանկարծ մի շատ կարևոր բան հասկանալով: Բայց դա միայն այն դեպքում, եթե իրոք, հետաքրքրված ենք խնդրի լուծմամբ, և ոչ թե ուղղակի դասագրքի հարցին ենք պատասխանում:

Մեր աշակերտներից մեկը շատ տեղեր էր փորձել աշխատել, սակայն իր սրտին մոտ զբաղմունք ոչ մի կերպ չէր կարողանում գտնել ու հենց այնպես էր սովորում։  Անխելք չէր, ուղղակի չէր ուզում աշխատել: Վերջապես մի անգամ ռեստորանն ընտրեց որպես ռեսուրս: Նա աշխատում էր խոհանոցում՝ որպես օգնական, և նրան ուղղակի հմայել էր շեֆ-խոհարարի աշխատանքը: «Ըհը,-ասաց,- կարծես սա այն է, ինչ ինձ պետք է»։ Շեֆ-խոհարարին դիմեց, թե ինչ պիտի անի, որպեսզի ինքը ևս աշխատի այնպես, ինչպես նա: Իսկ նա, մի պահ մտածելով, պատասխանեց, որ ամենից առաջ նախ պետք է դպրոցն ավարտի։ «Ըհը»,-կրկին մտածեց պատանին: Եվ այդ պահից սկսած՝ նա ավելի լրջորեն էր վերաբերում սովորելուն, որովհետև հասկացել էր, թե դա ինչին է պետք: Մի քանի տարի անց նա իր ուզածին հասավ և Նյու-Յորքի հայտնի ռեստորաններից մեկում սկսեց աշխատել որպես շեֆ-խոհարար:

Իսկական կրթությունը միայն այն ժամանակ է սկսվում, երբ մարդու համար այդ «ըհը» պահը հասունանում է (այս մասին խոսելով՝ Բրետը բարձրացրեց ձեռքն ու երջանիկ ժպտաց): Մեկի «ըհը» պահը դպրոցում է ծնվում։ Մյուսն ինքն իրեն և իր շրջապատող աշխարհը հասկանալու և բացահայտելու զգացողությունը  40-50 տարեկանում է ապրում...
Կարևորն այն է, որ այդ պահը լինի:

«Քաղաքը որպես դպրոց» մոդելը հենց այնպես ու ոչնչից չի ստեղծվել, այլ ծնվել է որպես համազգային ծանր խնդրի լուծումներից մեկը։ Մոտ 40 տարի առաջ ամերիկյան հասարակության և կրթության մեջ լուրջ ճգնաժամ էր առաջացել. սովորողների մոտ 75%-ը դպրոցը լքել էր: Դպրոցում առկա նշված բոլոր թերություններն արդեն իսկ կրթությունից  վանում էին սովորողներին. իսկ վերջին կաթիլը ընդհանուր պարտադիր թեստավորում մտցնելը եղավ: Դպրոցի պահանջներն այլևս ժամանակի պահանջներին չէին համապատասխանում:  Աշխատանքի շուկային արհեստավարժ մասնագետներ էին անհրաժեշտ, որոնք պետք է կարողանային կոնկրետ գործեր անել, վերապատրաստվել, գործընկերների հետ շփվել և այլն. մինչդեռ ոչ մի դպրոց դա չէր սովորեցնում: «Քաղաքը որպես դպրոց» մոդելն այս անելանելի փակուղային իրավիճակից դուրս գալու փորձ դարձավ:

Թարգմանեցին Նունե Մովսիսյանը և Լուսինե Բուշը