Ռուզաննա Պետրոսյան
ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Զոլաքարի թիվ 1 միջն. դպրոց

Միջառարկայական կապերը որպես բնագիտական
ինտեգրացված դասընթացների ուսուցման
արդյունավետության միջոց

Գիտությունների և արտադրության ինտեգրացման մեր ժամանակներում առաջնակարգ նշանակություն է ստանում գիտությունների համագործակցությունը` միջգիտական կապերը: Քանի որ ուսումնական առարկաները ուսուցանում են գիտությունների հիմունքները, ուստի հրատապ է դառնում նաև ուսուցման գործընթացում միջառարկայական կապերի իրականացումը:

Ուսուցման արդյունավետությունը բարձրացնում են ոչ թե մեխանիկորեն սերտած ինտեգրացված տեղեկություններով, այլ իրականությունն միջառարկայական կապերով: «Ուսուցման արդյունավետությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է ոչ թե ինտեգրացում, այլ ուսումնական առարկաների ընթացակարգային կորդինացում միջառարկայական կապերի, որոնք արտացոլում են բնության և հասարակության մեջ առկա կապերը»[1]:

Մանկավարժական պրակտիկայում երբեմն նույնացնում են միջառարկայական կապերը իրականացնող և, այսպես կոչված, ինտեգրացված դասերը: Այժմ էլ ինչպես բարձր դասարաններում, այնպես էլ արտադասարանական առարկայական խմբակների պարապմունքներում, կազմակերպվում են ինտեգրացված դասեր` նվիրված կոնկրետ որևէ տարողունակ-համալիր ընտրովի թեմայի ուսումնասիրմանը: Օրինակ` «Բնությունը և մարդը», «Ես և շրջակա աշխարհը», «Քիմիան և ֆիզիկան մեր շրջապատում» և այլ թեմաների համալիր ուսումնասիրումը հնարավոր է միայն միջառարկայական կապեր իրականացնող ինտեգրացված դասերին:

Սակայն քիմիայից, ֆիզիկայից, կենսաբանությունից կամ այլ առարկաներից կազմակերպվող ինտեգրացված դասերը պիտի տարբերել միջառարկայական կապերը իրականացնող սովորական դասերից, որտեղ ուսումնասիրվում են ոչ թե ընտրովի թեմաներ /ինչպես ինտեգրացված դասերի ժամանակ է արվում/, այլ տվյալ առարկայի դպրոցական ծրագրային նյութերը:

Ինտեգրացված դասերը լավ է նկարագրել Ի. Պ. Պոդլասին, գրելով. «Ինտեգրացված դասերին միավորվում են մեկ թեմային նվիրված տարբեր առարկաներից գիտելիքների բլոկները: Ուստի շատ կարևոր է ճիշտ որոշել ինտեգրացված դասի գլխավոր նպատակը: Երբ որոշված է ընդհանուր նպատակը, արդեն առարկաների բովանդակությունից ընտրում են միայն այն տեղեկությունները, որոնք անհրաժեշտ են նպատակին հասնելու համար[2]: Սակայն դեռևս ստեղծված չեն բավականաչափ ինտեգրացված դասագրքեր, ընդգծված և հահակարգված չեն ուսումնական նյութերը, որը ուսուցչի համար դժվարին խնդիր է: Սակայն ուսուցչի համար դժվար չէ նախապես պլանավորել, թե տվյալ առարկայից այս կամմ այն թեման, ենթաթեման անցնելիս ինչպիսի կապեր է ստեղծվելու հարակից առարկաների միջև:

Այսպիսով, փորձելով հաղթահարել դժվարությունները, համագործակցելով ուսուցիչների հետ` կազմակերպեցի բաց դաս ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Զոլաքարի թիվ 1 միջնակարգ դպրոցում 6-րդ դասարանում բնագիտություն առարկայից «Ես և շրջակա աշխարհը» թեմայով:
 
Ինտեգրացված դաս
Դ ա ս ի պ լ ան
Թեմատիկ միավոր` «Ես և շրջակա աշխարհը «.
Դ ա ս ը ն թ ա ց` Միջառարկայական ինտեգրում.
6 – րդ դասարան
Ու ս ու ց իչ` Ռուզաննա Պետրոսյան

Առաջնային առարկայախումբ

• Քիմիա
• Ֆիզիկա
• Կենսաբանություն
• Աշխարհագրություն

Երկրորդային առարկայախումբ

• Պատմություն
• Հայոց լեզու
• Ինֆորմատիկա
• Արվեստ /նկարչություն/

Հիմնական հասկացությունները /էկոլոգիական հիմնախնդիրներ/

• Մթնոլորտ: օզոնային շերտ
• Ջրի աղտոտում
• Թթվային անձրևներ
• Հին հռոմ; նրա ծաղկումը և կործանումը
• Ֆոտոսինթեզ

Չափորոշիչներ

• Հասարակության էկոհամակարգերի միջև կապի ու փոխներգործության առավել խոր պատկերացում,
• Բնական պաշարների կարևորության գիտակցում,
• Հասարակության` շրջակա միջավայրը փոփոխող գործունեության պատճառների ու հետևանքների ընկալում և վերլուծում,
• Բնության և հասարակության միջև հավասարակշռության պահպանման անհրաժեշտության ըմբռնում,
• Երկրի մթնոլորտի կառուցվածքի մասին պատկերացում,
• Կենդանի օրգանիզմների համար օդի նշանակության կարևորում,
• Օդի բաղադրության, թթվածնի և ածխաթթու գազի հատկությունների, բույսերի և կենդանիների, այդ թվում նաև մարդու կենսագործունեության վրա օդի աղտոտման վնասակար ազդեցության իմացություն,
• Օդի մաքրության պահպանման անհրաժեշտության կաևորություն

Դասի նպատակները`
Ընդհանուր նպատակներ

• Աշակերտներին գաղափար տալ բնության միասնության մասին
• Բացատրել կենցաղային քիմիայի ոչ ճիշտ կիրառման բացասական նշանակությունը
• Աշակերտներին իրազեկ պահել էկոլոգիական հիմնախնդիրներին և նպաստել որոշակի վարքագծի ձևավորմանը էկոլոգիական հիմնախնդիրների շուրջ որոշումներ կայացնելիս

Վարքային նպատակներ

• Ուսուցման գործընթացում բնապահպանական դաստիարակությունը դարձնել առաջնահերթ խնդիր
• Սովորողներին ծանոթացնել երկիր մոլորակի մթնոլորտային թաղանթին, ինչպես նաև երկիր մոլորակի վրա կյանքի պահպանման գործում դրա նշանակությանը
• Ձևավորել խմբում աշխատելու, համագործակցելու, գիտելիքը հիմնավորելու, և որոշումներ կայացնելու կարողությունները

Դասի կարևորությունը
Որպես ՀՀ քաղաքացիներ աշակերտները պետք է`

• Զարգացնեն իրենց քննադատական մտածողությունն ու ստեղծագործական ներուժը, օրինակելի վարքագիծ ձևավորեն,
• Բաարեխղճորեն և խնայողաբար օգտագործեն բնական ռեսուրսները, դա անեն գիտակցաբար և իրազեկորեն,
• Գաղափար ունենան մթնոլորտի կազմության մասին,
• Գիտենան, որ բոլոր կենդանի օրգանիզմները բաց համակարգեր են, այսինքն` տեղի է ունենում գազափոխանակություն օրգանիզմի և շրջակա միջավայրի միջև, որ շնչառությունը բնորոշ է բոլոր կենդանի օրգանիզմներին և այն անընդմեջ գործընթաց է,
• Գիտենա, ու մթնոլորտում եղած թթվածինը հիմնականում ծախսվում է շնչառության, այրման և նեխման ժամանակ, սակայն նրա քանակությունն անընդհատ վերականգնվում է կանաչ բույսերի ֆոտոսինթեզի արդյունքում,
• Մտահոգվի օդի մաքրությամբ
• Հոգ տանի տարածքում կանաչ բույսերի պահպանմանը և խնայի սենյակային բույսերը
• Կարողանա իր հետազոտության արդյունքում եզրահանգումներ անել և կիրառել:

Դասի պլան

Դասի նկարագրությունը
Դասի ներածական մասում օգտագործվեց «Մտագրոհ «մեթոդը աշակերտների օգնությամբ կազմվեց հասկացությունների ցանց, ցույց տրվեց «մարդու և հիմնախնդիրների միջև եղած բոլոր առումներով փոխադարձ կապերը:
Աշակերտներին տրվեց ժամանակ և հանձնարարվեց գրել հեքիաթ հիմնախնդիրների մասին:

Հեքիաթների ներկայացումը սկսեց «Թթվային անձրևը»:

Լինում է չի լինում մի թթվային անձրև է լինում: Այս թթվային անձրևին ոչ ոք չի սիրում: Այդ ամենից հոգնած թթվային անձրևը էլ չի դիմանում և դիմում է իրեն չսիրող ընկերներին:
Ասացեք ինձ իմ ընկերներ, ինչո՞ւ ինձ չեք սիրում:

 ՖՈՏՈՍԻՆԹԵԶԸ պատասխանում է. Ինչպես քեզ սիրեմ, դու խանգարում ես իմ գործունեությանը, չէ որ ես կատարվում եմ կանաչ բույսերի քլորոպլաստներում և սինթեզում եմ օրգանական նյութեր ու թթվածին, առանց որի մարդը 1 րոպե անգամ չի կարող ապրել: Հիշեք նաև, որ ես ֆոտոսինթեզ եմ կատարում վերցնելով օդում եղած ածխաթթու գազը /сo2 /-ը և պակասեցնելով նրա քանակը, կանխում եմ օզոնային շերտի համար այնքան վտանգավոր ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ԷՖԵԿՏԻ առաջացումը: Իսկ դու քեզանից գոհ թափվում ես երկնքից, քայքայելով շինությունները, հիվանդացնելով բույսերին, խաթարելով իմ ֆունկցիան:
 
ՕԶՈՆԱՅԻՆ ՇԵՐՏ -Իսկ ինչպե՞ս կարող եմ ե´ս քեզ սիրել, չէ՞ որ դու մեծ վնաս ես հասցնում իմ ամենամտերիմ բարեկամին և ընկերոջը` ՖՈՏՈՍԻՆԹԵԶԻՆ: Ոչնչացնում ու հիվանդացնում ես կանաչ զանգվածին, որոնք չեն կարողանում լավ իրականացնել ՖՈՏՈՍԻՆԹԵԶԸ, որի հետևանքով ածխաթթու գազը գլուխ է բարձրացնում և տեղիք տալիս ՋԵՐՄՈՑԱՅԻՆ ԷՖԵԿՏԻ առաջացմանը, որի հետևանքը իմ բարակելն ու ճեղքվելն է: Դուք բոլորդ էլ շատ լավ գիտեք, որ ես ԵՐԿԻՐ մոլորակի վահանն եմ: Գտնվելով երկրի մակերևույթից 20 -25 կմ բարձրության վրա, պահպանում եմ կենդանի բնությանը ամենավտանգավոր ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից: Հաստատ համոզված եղեք, որ իմ վերացումը կբերի ԵՐԿԻՐ մոլորակի վրա կյանքի լրիվ ոչնչացմանը/3/:

ՋՐԻ ԱՂՏՈՏՈՒՄ – Ե′ս էլ եմ դժգոհ քեզանից ԹԹՎԱՅԻՆ ԱՆՁՐև, որովհետև քո գալով թթվեցնում ու կեղտոտում ես ինձ, ոչնչացնելով իմ բուսական և կենդանական աշխարհը/4/:

ՀԻՆ ՀՌՈՄ - Ե′ս բարձր եմ գնահատում ջրի մաքրությունը, որովհետև իմ անկումը և կործանումը պայմանավորված էր ջրի աղտոտմամբ: Հիմա ես ձեզ կպատմեմ իմ գլխին եկածը:

Լինում է չի լինում մի գերակա պետություն է լինում, անունը` ՀԻՆ ՀՌՈՄ: Նրան շատ անգամ թշնամու հարվածներից փրկել էին սագերը: Նրբազգաց թռչունները ժամանակին զգալով թշնամու մոտենալը, իրենց կռկռոցով անմիջապես ահազանգում էին մոտալուտ վտանգը: Եվ մենք` հռոմեացիներս թշնամուն հակահարված տալով ստիպում էինք նրանց հեռանալ: Բայց իմ կայսրությունը դատապարտված էր անկման:

Ո՞րն էր իմ նման հզոր պետության անկման պատճառը: Պատճառը կապարն էր և նրա իոններով թունավորվելը, որովհետև իմ երկրում կապարից էր պատրաստված ջրատար խողովակները, կենցազային իրերը, կոսմետիկ ներկերը: Պարբերաբար կապարի իոններով թունավորվելը, իմ ժողովրդի կյանքի միջին տևողությունը իջեցրեց մինչև 25 տարի: Այս միջադեպը պետք է դաս լինի բոլոր նրանց համար, ովքեր չեն հասկանում, թե ինչպիսի վատ հետևանքներ կարող է ունենալ ջրի աղտոտումը / 5/:

ՋՐԻ ԱՂՏՈՏՈՒՄ – Սիրելի ՀԻՆ ՀՌՈՄ, քո կործանումը եղել է չիմացության արդյունք, իսկ այսօր իմ աղտոտումը գիտակցված է և մատնված անտարբերության: Այսօր մարդկանց մոտ պակասում բնապահպանական դաստիարակությունը և նրանք կարող են պատեհ և անպատեհ ձևով ամեն ինչ շպրտել իմ մեջ, աղտոտելով ինձ: Իմ աղտոտման պատճառը արդյունաբերությունն է, գյուղատնտեսությունը և հենց անմիջապես ինձ սպառողները: Էլ չեմ խոսում Հայաստանի «Մարգարիտ ««Սևանա լճի մասին, որի ջուրը այնքան է աղտոտվել, որ ոչ ոք այլևս չի ուզում նրա ափին հանգստանալ: Այս հարցում իրենց մեղավորությունը ունեն և´ բնակչությունը, և´ տեղական համայնքները, և´ տեղական ինքնակառավարման մարմինները:

ԹԹՎԱՅԻՆ ԱՆՁՐև - Բոլորդ ինձ եք մեղադրում, բայց գիտե՞ք թե ես որտեղից եմ առաջանում: Ես առաջանում եմ արդյունաբերական ձեռնարկությունների, գործարանների, ջերմոէլեկտրակայանների անփույթ աշխատանքի հետևանքով, մթնոլորտ արտանետված գազերից /so2, so3, ио, ио2, /, որոնք միանալով օդի ջրային գոլորշիների հետ, առաջացնում են թթուներ / н2sо3, н2sо4, нио2, нио3 /, որոնք ձյան և իմ տեսքով թափվում են երկրի մակերևույթի վրա: Ավելի ճիշտ կլինի, որ դուք մեղադրեք ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐՈՎ ԶԲԱՂՎՈՂ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ և առաջարկեք, որ գործարաններում ու ձեռնարկություններում տեղադրեն հատուկ մաքրող սարքավորումներ, որոնք կարգելակեն գազերի արտանետումը մթնոլորտ, իսկ կեղտոտված ու տաքացած հոսքաջրերը չլցվեն էկոհամակարգերի մեջ, մեծ վնաս հասցնելով այնտեղի բուսական ու կենդանական աշխարհին /6/:

Այսպիսով դասը անցկացվեց ԽԻԿ համակարգով, արտիվ փոխներգործուն մեթոդներից

ԽԹԱՆՄԱՆ ՓՈՒԼՈՒՄ օգտագործվեց ՄՏԱԳՐՈՀԸ` կազմվեց հասկացությունների ցանց:

ԻՄԱՍՏԻ ԸՆԿԱԼՄԱՆ ՓՈՒԼՈՒՄ աշակերտները հեքիաթի ձևով և զրույցի ու բանավեճային կարգով ներկայացրեցին բոլոր հինգ խմբերի հիմնախնդիրները:

ԿՇՌԱԴԱՏՄԱՆ ՓՈՒԼՈՒՄ- օգտագործելով «ԱՊԱԳԱՅԻ ԱՆԻՎ «մեթոդը, բոլոր խմբերը համակարգիչների վրա պատկերավորեցին հիմնախնդիրների ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ, ՀԵՏևԱՆՔՆԵՐԸ և ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՄԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ:
 
Դասի ամփոփումը կատարվեց ՍԱՐԴՈՍՏԱՅՆ մեթոդով, որի ժամանակ աշակերտները թելի կծիկը նետելով մեկը մյուսին ասում էին, թե այսօրվա դասից ո՞վ ումի՞ց ի՞նչ սովորեց և սովորածը ինչպես կարող կիրառել կյանքում:
 
Այնուհետև ուսուցչուհին ավելացրեց –սիրելի աշակերտներ, կանխարգելեք օդային ավազանի աղտոտումը, քանզի մթնոլորտի մաքրությունից է կախված ԵՐԿԻՐ ՄՈԼՈՐԱԿԻ ճակատագիրը

 Մի անգամ լուսինը երկար, շատ երկար նայեց երկիր մոլորակին և նախանձով ասաց. «Ինչո՞ւ, երկիր մոլորակ, դու ունես մթնոլորտ, հարուստ բուսական և կենդանական աշխարհ, մարդկային կյանք, իսկ իմ վրա դատարկություն է: Պարզվում է, որ ես չունեմ մթնոլորտ, գիշերը իմ ջերմաստիճանը` -140 աստիճան է, իսկ ցերեկը` +120:

Մարդի′կ, մի′ կեղտոտեք մթնոլորտը, ափի մեջ պահեք ձեր մոլորակը, սիրեք ու փայփայեք նրան:

Ամենավերջում, աշակերտների կարծիքը ինտեգրացված դասերի մասին իմանալու համար, առաջարկեցի երեք տարբերակ, առանձնացնելով դասարանում երեք գոտի:

Տարբերակ 1-ին - ուսուցիչը մտնում է դասարան, ներածական մասը ավարտելուց հետո, հարցնում է 1-2 աշակերտի, գնահատում, այնուհետև հաղորդում է նոր դասը և ավարտում:
Տարբերակ 2-րդ - ուսուցիչը մտնում է դասարան, բաժանում աշակերտներին խմբերի, ամեն խմբին տալիս է դասից մի մաս կարդալու, հասցնում մասամբ վերլուծել, ավարտում է և գնում:
Տարբերակ 3-րդ - ուսուցիչը նախօրոք աշակերտներին թեմայի վերաբերյալ հանձնարարում է հավաքել նյութեր ինտերնետից, հանրագիտարաններից և այլ աղբյուրներից /պրոբլեմային ուսուցում/, այնուհետև կազմում խմբեր և տալիս առաջադրանքներ: Դասի ընթացքում խմբերի միջև անցկացվում է բանավեճ, զրույց, գրում են աքրոստիկոսներ, ներկայացնում են հեքիաթներ, աշխատում համակարգիչների վրա:

Թեմայի պարզաբանման և դասի նպատակին հասնելու համար, օգտագործվում են ակտիվ ուսուցման մեթոդներ: Կատարվում է և´ խմբային, և´ ինքնագնահատում, և´ փոխգնահատում:

Արդյունքների ամփոփումից պարզ դարձավ, որ դասարանի 32 աշակերտներից`
1-ին տարբերակի հետ համակարծիք էին` 5աշակերտ
 2-րդ տարբերակի հետ` 10աշակերտ
 3-րդ տարբերակի հետ` 15աշակերտ

 
 
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
1. И. П. Подласый. Педагогика начальной школы, М. 2000, с. 233.
2. Федосеева В. Н., Кирюшкин Д. М., “Педагогика”, 1972, с 20.
3.Թեմատիկ միավորների ժողովածու: Ձեռնարկ միջին դպրոցի ուսուցիչների և ուսուցիչ վերապատրաստողների համար.- Եր.: Տիգրան Մեծ, 2005. -352 էջ:
4.Բնագիտություն 5: Հանրակրթ. դպր. 5-րդ դաս. Դասագիրք/ Ա. Գրիգորյան, Վ. Պողոսյան, Տ. Թարգմանյան և ուրիշ. Եր., /Էդիտ Պրինտ, 2007-160 էջ:
5. Ալեքսանյան Գ., Քիմիա /դիդակտիկական և ինտելեկտուալ խաղեր, վիկտորինա, զարմանահրաշ փորձեր, վարկածներ, թեստեր //- Եր.: Մակմիլան-Արմենիա, 2004, -128 էջ:
6. Բնագիտություն: 6-րդ դաս. Դասագիրք / Գ. Պետրոսյան, Լ. Սահակյան և ուրիշ.-Եր.: Զանգակ –97, 2008-192 էջ: