Հակոբ Հակոբյան

Համակարգիչը որպես չափիչ գործիք

Համակարգիչների և բազմաթիվ համակարգչային ծրագրերի կիրառությունը ուսուցման պրոցեսում հաճախ հնարավորություն են տալիս լուծել այնպիսի մեթոդական պրոբլեմներ, որոնք մինչ այդ կամ մեծ դժվարությունների հետ էին կապված, կամ էլ հիմնավորապես լուծված չէին: Ներկայացվող աշխատանքը նվիրված է ֆիզիկայի (նաև մաթեմատիկայի) դասընթացում առկա այդպիսի մի պրոբլեմի: Խոսքը վերաբերում է սահմանային անցման և ածանցյալի գաղափարներին: Խնդիրը իրոք լուրջ է, քանի որ գործ ունենք անընդհատի և ընդհատի դիալեկտիկական հակասության ուսուցման հետ, հակասություն, որն ընկած է մարդու մտածողության հիմքում: Դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացում, հրաժարվելով նշված գաղափարների վերլուծությունից, նախընտրում են ուսուցանել ածանցման միայն տեխնիկան: Ֆիզիկայում այդպես վարվել չենք կարող: Մեծ թվով ֆիզիկական մեծություններ (ավելի ճիշտ մեծությունների ականթարթային արժեքները), ածանցյալներ են: Հետևաբար առանց հասկանալու սահմանային անցման և ածանցման գործողությունների էությունը, դժվար է յուրացնել այդ մեծությունները:

Առաջին անգամ նշված պրոբլեմին հանդիպում ենք անհավասարաչափ շարժման ակնթարթային արագությունը ներմուծելիս: Դասագրքում այս հարցի շարադրման հաջորդականությունը հետևյալն է. նախ ներմուծվում է տվյալ ժամանակամիջոցի համար մարմնի միջին արագություն մեծությունը, ցույց է տրվում որ այն կախված է ժամանակամիջոցից, որի համար հաշվում ենք միջին արագությունը և ակնթարթային արագությունը սահմանվում է որպես փոքր ժամանակամիջոցում հաշված միջին արագություն:

Գրքի սահմանումը հետևյալն է. ակնթարթային արագություն ժամանակի տվյալ պահին (կամ հետագծի տվյալ կետում) կոչվում է մարմնի միջին արագությունը բավականաչափ փոքր Dt ժամանակամիջոցում, որն ընդգրկում է տվյալ t պահը:

Սահմանման մեջ առնվազն երկու բան մնում է անհասկանալի.
ա. ինչքա՞ն պետք է փոքր լինի այդ ժամանակամիջոցը և տարբեր շարժումների դեպքում այդ փոքր ժամանակամիջոցը նույնն է, թե տարբեր
բ. ինչո՞ւ է այդպես որոշվող մեծությունը կախված ժամանակից (ակնթարթային արագությունը ժամանակից ֆունցիա է):

Այս թեման շարադրելիս, մենք ավելի մանրամասն ենք ուսումնասիրում միջին արագությունը`ցույց տալով, որ այն կախված է ոչ միայն ժամանակամիջոցից, որի համար հաշվում է, այլ նաև ժամանակի սկզբնական պահի ընտրությունից: Բացատրում ենք նաև, որ միջին արագությունը համեմատական է x=x(t) ֆունկիայի գրաֆիկին համապատասխան ձևով տարված հատողի և t-երի առանցքի կազմած անկյան տանգեսին (նկ.1):

                                                                         tga~ Dx/Dt կամ tga ~ vx միջ

Նախքան ակնթարթային արագության մասին խոսելը հիշեցնում եմ սովորողներին ֆիզիկական մեծությունների չափումների և չափման սխալի մասին: Յուրաքանչյուր չափիչ գործիք ունի իր չափման սխալը, և չափման արդյունքում մենք միշտ ստանում ենք չափվող մեծության մոտավոր արժեքը: Եթե երկու մեծություններ իրարից տարբերվում են ավելի քիչ, քան մեր չափիչ գործիքի սխալն է, ապա այդ գործիքով չափելով երկու մեծությունները` դրանց համար ստանալու ենք նույն արժեքը և ստիպված ենք համարել, որ այդ մեծությունները իրար հավասար են:

Հիմա պատկերացնենք, որ համակարգիչը միջին արագություն չափող գործիք է: Եթե այդ գործիքին տալիս ենք ժամանակամիջոցի` Dt-ի արժեքը, նա ինր-ոչ ձևով չափում է այդ ժամանակամիջոցում մարմնի անցած ճանապարհը և որոշում է այդ ժամանակամիջոցի համար մարմնի միջին արագությունը: Աշխատանքը կատարված է «Excel» ծրագրով, այն դեպքերի համար, երբ մարմնի կոորդինատը ժամանակից կամ քառակուսային, կամ էլ խորանարդ ֆունկցիա է: Ներմուծում ենք հաստատունների արժեքները, ընտրում ենք ժամանակի պահը և Dt-ին տալիս ենք նվազող արժեքներ: Ինչպես ցանկացած գործիք, մեր սարքն էլ ունի իր չափման սխալը, որը որոշվում է ծրագրով և կարելի է փոփոխել:

Չափման սխալի տվյալ արժեքի դեպքում, որոշակի Dt-ից հետո մեր սարքը միջին արագությունների համար տալիս է նույն արժեքը: Նշանակում է այդ Dt-ից ավելի փոքր ժամանակամիջոցներում մարմինը շարժվել է նույն միջին արագությամբ, այսինքն հավասարաչափ: Այդ արագությունն էլ հենց մարմնի ակնթարթային արագությունն է ժամանակի մեր ընտրած պահին: Փոխելով չափման սխալը` համոզվում ենք, որ մեկ այլ Dt-ից սկսած միջին արագությունները նորից իրար հավասար են լինում: Փոփոխելով ժամանակի պահի արժեքը, համոզվում ենք, որ այդ հաստատուն միջին արագությունը (այսինքն` ակնթարթային արագությունը) փոփոխվում է: Այսպիսով համոզվում ենք, որ ակնթարթային արագությունը կախված է ժամանակից: Փոփոխելով հաստատունների արժեքները համոզվում ենք, որ ակնթարթային արագությունը կախված է նաև այդ հաստատունների արժեքներից:

Ամփոփելով ասենք, որ համակարգչի օգտագործումը այս դեպքում ավելի շոշափելի է դարձնում այնպիսի բարդ գաղափար ինչպիսին է ակնթարթային արագություն մեծությունը: